Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Payızlıq taxılların payızda və yazda inkişafı. 
Payızlıq taxılların inkişafı iki dövrdə gedir. 
Birinci - payızda taxıl səpilib cücərti alındıqdan sabit şaxtalar düşənədək, ikinci - qışdan sonra 
yazda başlanır və taxılların sünbülləyib yetişməsi ilə başa çatır. 
Payız dövründə kök sistemi torpağın dərin qatlarına işləyir və yarpaq səthi əmələ gəlir. 
Temperatur aşağı düşdükdə və günün uzunluğu az olduqda böyümə prosesi dayanır və kollanma 
buğumunda ehtiyat qida maddəsi toplanır. Bitkilərdə nisbi istirahət dövrü başlanır və bütün qışı 
davam edir. Bunların qışa davamlılığı xarici şəraitə uyğunlaşma olmaqla, təkamül inkişafında 
qazanılmış xüsusiyyətdir. 
Qışadavamlılıq protoplazmanın xassəsindən, onun suyu saxlamasından və s.-dən asılıdır. 
Suyun çox və ya az olması payızlıq taxılların qışda tələf olmasının əsas səbəblərindən biridir. Su 
çox olduqda hüceyrə şirəsi qışda donur, buz kristalları əmələ gəlir, hüceyrə divarı dağılır və bitki 
məhv olur. Su çox az olduqda isə protoplazma pıxtalaşır və hüceyrə susuzluqdan məhv olur. 
Payızlıq taxılların qışın əlverişsiz şəraitinə davamlılığını artırmaq üçün səpin zamanı 
cərgələrə dənəvər superfosfat, kalium gübrəsi və manqanlı mikrogübrələrin verilməsi müsbət təsir 
göstərir. 
Payızda taxılların azotla güclü yemləndirilməsi bitkinin böyümə prosesini sürətləndirir, bitki 
lazımi qədər ehtiyat qida maddəsi toplamağa vaxtı çatmır və belə bitkilər əlverişsiz şəraitə 
dözümsüz olaraq qışda daha tez məhv olurlar. 
Payızlıq taxılların qışlaması.
Bitkilərin qışlama zamanı kompleks əlverişsiz şəraitə 
dözməsinə qışadavamlılıq, aşağı mənfi temperatura dözmək qabiliyyətinə şaxtayadavamlılıq və 
aşağı müsbət temperatura dözməsinə isə soyuğadavamlılıq deyilir. 
Payızlıq taxıllardan qışa daha çox çovdar davamlıdır. Belə ki, çovdar mənfi 20 
0
C və daha 
aşağı temperatura davam gətirə bilir. 
Payızlıq buğda üçün mənfi 16-18 
0
C şaxta təhlükəlidir. Payızlıq arpa mənfi 12 
0
C-də zədələnə 
bilir. 
Qışa və şaxtayadavamlılıq mürəkkəb fizioloji prosesdir. Bu proses bitkinin vegetasiyasının 
müəyyən dövründə formalaşır. İ. İ. Tumanov bu prosesin payızda iki mərhələdə getdiyinin qeyd 
edir. Birinci mərhələ gündüz işıqlı müddətdə, temperatur 8-10 
0
C və gecə temperatur 0 
0
C olduqda 
gedir. Bu mərhələdə kollanma düyünündə ehtiyat qida maddəsi, xüsusilə şəkər toplanır. Quru 
maddəyə görə qışa qədər bitkidə 20-25% şəkər toplana bilir. Belə möhkəmlənmə dövrünü keçirən 
taxıllar qışa daha çox davamlı olurlar. 
Bitkilərin qışadavamlılığının ikinci mərhələsi daha əsas olub, bitkinin hüceyrədaxili suyunu 
azaltmaqdan, bir növ hüceyrənin susuzlaşmasından ibarətdir. Bu mərhələdə su hüceyrə 
sitoplazmasından hüceyrələrarası boşluğa toplanır və hüceyrədə suda həll olmayan maddələr suda 
həll olan formaya keçir, suyun qatılığı artır, su daha aşağı temperaturda donur. Nəticədə kollanma 
düyünündə və yarpaqlarda hüceyrə şirəsinin qatılığı artır. 
İkinci mərhələ çovdarda daha sürətlə, buğdada orta və arpada zəif gedir. Hər iki mərhələdən 
sonra bitkilər qışa daha davamlı olurlar.
Möhkəmlənmə prosesində vegetativ orqanlarda suda həll olan çoxlu sulu karbonlar və 
aminturşuları toplanır. Onların arasında oliqosaxaridlər, prolin, asparagin, qlütamin və s. üstünlük 
təşkil edir. Bu maddələr əsasən kollanma düyünündə toplanır. Qışadavamlı sortlarda davamlığı az 
olan sortlara nisbətən oliqosaxaridlər və sərbəst aminturşuları çox toplanır. Oliqosaxaridlər tədricən 
saxarozaya çevrilir ki, bu da şaxtayadavamlılığı artırır.
Möhkəmlənmə meteoroloji şəraitlə əlaqədar olub, aydın günəşli günü və mülayim gecələri 
olan payızda daha yaxşı keçir. Əksinə dumanlı hava, gecə və gündüz yüksək hərarətin olması 
möhkəmliyi azaldır.
Bitkinin qışa tam hazırlanması üçün (möhkəmlənməsi) cücərti alındıqdan sonra 20-21 gün 

---

104 
tələb olunur. Bu müddəti keçən buğda bitkisi kollanma düyününün yerləşdiyi dərinlikdə temperatur 
-18-20
0
şaxta olduqda belə tələf olmur.
Qışadavamlılıq yalnız növ və ya sort xüsusiyyətləri ilə deyil, səpin materialının yetişdirildiyi 
şəraitlə də əlaqədardır.
Payızlıq taxıllardan çovdar, tritikale buğdaya nisbətən, payızlıq buğda isə öz növbəsində 
payızlıq arpadan və xüsusilə vələmirdən, payızlıq buğdalar arasında isə yumşaq buğda bərk 
buğdaya nisbətən qışa daha davamlıdır. Çünki, bərk buğdalar bioloji cəhətcə yazlıqdırlar.