Ped Psix 2 tayyori 16. cdr

barqarorligi 
uning davomiyligi va u yuz bergan butun 
vaqt mobaynida qaratilganlik darajasi bilan belgilanadi. Diqqatning 
barqarorligi diqqat qaratiladigan obyektlarning xususiyatlariga va 
diqqati yo‘naltirilgan shaxsning faolligiga bog‘liq bo‘lib, u diqqatning 
o‘z obyektiga kuchli yo‘naltirilishi va faol to‘planishidan iborat ijobiy 
xususiyatdir. 
Diqqatning 
o‘zgaruvchanligi 
uning barqarorlik xususiyati bilan 
bog‘liq bo‘lib, bunda diqqat uzluksiz tarzda obyektga qaratilishi 
natijasida diqqat vaqti-vaqti bilan kuchayib yoki sustlashib ketishi 
kuzatiladi. Diqqatning o‘zgaruvchanligi – idrok, xotira, tasavvur yoki 
tafakkur jarayonida diqqatning ma’lum vaqt ichida dam kuchayib, 
dam susayib turishdan iborat qonuniyat; diqqat ba’zan minutiga
25–30 marta ham o‘zgaradi. Diqqatning o‘rtacha o‘zgarish – tebranish 
chastotasi 2–3 sekundga tengdir.
Diqqatning 
ko‘chishi
subyektning bir faoliyatdan ikkinchi 
faoliyatga, bir obyektdan ikkinchi obyektga, bir harakatdan ikkinchi 
harakatga ataylab o‘tishida namoyon bo‘lib, bunda ko‘chish to‘liq 
yoki chala bo‘lishi mumkin. 
Diqqatning 
bo‘linishi
uning ko‘chishidan farqli o‘laroq ixtiyorsiz 
tarzda bo‘ladi. Diqqatning bo‘linishi shaxsning asosiy faoliyatini 
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ahamiyatsiz bo‘lgan obyektga 
ko‘chishida namoyon bo‘ladi.
Diqqatning 
taqsimlanishi
– ikki va undan ortiq faoliyat turlarining
ayni bir vaqtning o‘zida muvaffaqiyatli bajarish imkoniyati bilan 
bog‘liq xususiyatidir. Diqqatning taqsimlanishi murakkab faoliyat 
jarayonini amalga oshirishda alohida ahamiyatga ega. Masalan: 
shofyor va o‘qituvchining ish jarayonidagi diqqati taqsimlangan 
diqqatdir.
Diqqatning 
ko‘lami 
(
hajmi
) uning taqsimlanish xususiyati bilan 
belgilanib, ayni bir vaqtning o‘zida aniq-ravshan idrok etiladigan 
obyektlar soni bilan tavsiflanadi. Diqqatning obyektlari o‘rtasida 
qanchalik yaqin bog‘lanishlar mavjud bo‘lsa, uning hajmi shunchalik 
216
keng bo‘ladi va aksincha. Diqqatning hajmi eksperimental sharoitda 
2–6 mustaqil obyektga tengdir. 
Diqqat 
obyekti
– ongimiz atrofdagilardan ajratib olgan holda 
yo‘naltirilgan va faol to‘plangan narsa yoki hodisa. Diqqat obyekti 
faqat obyektiv narsalar emas, balki subyektiv hodisalar, o‘z his-
tuyg‘ularimiz, fikrlarimiz, xayol yoki xotira tasavvurlarimiz va 
boshqa shu kabilar ham bo‘lishi mumkin. 
Diqqatni obyektga qarata olmaslik va yo‘naltira olmaslik bilan 
bog‘liq salbiy xususiyatlar, ya’ni diqqatning buzilishi ham uchrab 
turadi. Ulardan biri parishonlikdir. 
Parishonlik
– diqqatni ma’lum 
bir obyektga qarata olmaslikdan iborat salbiy xususiyat. Parishonlik 
vaqtincha holat bo‘lishi ham, shaxsning nisbatan barqaror xislati 
bo‘lishi ham mumkin. Parishonlikning ikki turi mavjud bo‘lib, biri 
diqqatni umuman hech narsaga qarata olmaslik bo‘lsa, ikkinchisi 
diqqatni muayyan obyekt ustiga kuchli to‘plantirib, boshqa narsalarga 
qaratilmasligidir. Parishonlik psixopatologik sabablarga ko‘ra kelib 
chiqishi ham mumkin.
Diqqatsizlik
– diqqatni obyektga yo‘naltira olmaslik va to‘play 
olmaslik, atrofdagi kishilarga nisbatan e’tiborsizlik yoki iltifotsizlikdan 
iborat shaxsning yana bir salbiy xarakter xislatidir. 
Ko‘pgina psixologlar (xoh chet el, xoh sobiq sovet psixologi 
bo‘lishidan qat’iy nazar) diqqatni o‘quvchi va talabalarda tarbiyalash, 
o‘stirish va faollashtirish to‘g‘risida mulohaza yuritib kelmoqdalar. 
E.G‘.G‘oziyev fikricha, diqqatni an’anaviy uslubga tayangan holda 
maxsus vositalar yordamida darsdan tashqari qiziqarli materiallar 
hisobiga takomillashtirish yuzasidan mulohaza yuritishdan ko‘ra, 
balki ta’lim jarayonida o‘quvchi va talabalar tomonidan fan asoslarini 
o‘zlashtirish kezida uni (diqqatni) shakllantirib borish zarur. Buning 
uchun u diqqatni shakllantirishga bevosita ta’sir qiluvchi quyidagi 
usullardan foydalanishni tavsiya etadi:
− materiallarga ko‘z yugurtirish;
− materiallarni tasavvur qilish;
− ko‘rgazmali materiallarni o‘qish;
− chuqur tahlil qilish;
− gaplardan xato topish;

---

217
− mantiqiy urg‘uga e’tibor berish;
− mantiqiy nuqsonni topish.
Sezgi
oddiy psixik bilish jarayoni bo‘lib, moddiy qo‘zg‘a tuv-
chilarning muayyan retseptorlarga bevosita ta’sir etishi orqali real 
olamdagi narsa va hodisalarning ayrim xususiyatlarini va shuning bilan 
birga, inson organizmi (uning a’zolari)ning ichki holatlarini alohida-
alohida aks ettirishdan iborat bilishning dastlabki bosqichidir. Inson 
atrof-muhitdagi moddalar shaklini, harakatlar ko‘rinishini, ularning 
xossalarini o‘ziga xos xususiyatlarini sezgi a’zolari yordamida, 
sezgilar orqali biladi, xolos.
Psixologiyada sezgilarning fiziologik asosi va mexanizmlarini 
analizatorlar ta’siri natijasida yuzaga keluvchi asab (nerv) jarayoni, 
uning tizimi, tuzilishi tashkil qiladi. Fiziolog va psixologlarning 
ta’limotlariga ko‘ra, analizator uchta tarkibiy qismlardan iborat:
1) tashqi kuch-quvvatni (energiyani) asab (nerv) jarayoniga 
aylantirib beruvchi periferiya qismdan, ya’ni retseptordan;
2) analizatorlarning periferiya qismini markaziy qism bilan 
bog‘lovchi afferent (markazga intiluvchi asab tolasi), o‘tkazuvchi 
asab yo‘llaridan;
3) periferiya qismlaridan keluvchi nerv impuls (harakat)lariga 
qayta ishlanuvchi analizatorlarning miya po‘stidagi qismlar.
Periferik nervlarning uchlari (ko‘z, quloq,
 
teri va burun kabilar), 
ta’sirotni eltuvchi (afferent), javob qaytaruvchi (efferent) nerv tolalari, 
analizatorlarning orqa va bosh miya markazlari analizatorini tashkil 
qiladi.
Ch.Sherrington sezgilarni