Ped Psix 2 tayyori 16. cdr

7.1. Diqqat va sezgi
 
Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga 
oshirish, ularning samaradorligini ta’minlashning muhim shartlaridan 
biri hisoblanadi. Kishi faoliyati qanchalik murakkab, serzahmat, 
davomiylik jihatdan uzoq muddatli, mas’uliyat hissini taqozo qilsa, u 
diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qo‘yadi. Diqqat aqliy 
faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xatti-harakatlari 
ham uning ishtirokida sodir bo‘ladi.
212
Diqqat
deb inson his-tuyg‘usi va ongini bir nu
qtaga to‘plab, 
muayyan bir obyektga faol qaratilishiga aytiladi. Inson faoliyati 
jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, 
o‘zi qilgan ishi, o‘y va fikrlari diqqatning obyekti bo‘la oladi.
Diqqat uzluksiz ravishda, muayyan darajada faollik xususiyatini 
saqlab turib, bunday faollik, ongning biron bir obyektga yo‘nalishining 
kuchayishi va ma’lum vaqt davomida diqqat yo‘naltirilgan narsaga 
ongning faol qaratilishini regulirovka qilib turadi hamda mazkur 
holatning saqlanishini ta’minlaydi.
Diqqat sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol, nutq kabi psixik 
jarayonlarda qatnashadi, ularning mahsuldorligini oshirishga ta’sir 
etadi. Shu boisdan, diqqat qaratilgan obyektlar ong to‘plangan 
nuqtasida aniq, yaqqol aks ettiriladi. 
Diqqat individning hissiy, aqliy yoki harakatlantiruvchi 
faolligi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning 
yo‘naltirilganligi va biror narsaga qaratilganligidir (Ye.B.Pirogov). 
Berilgan ta’rifga binoan, ushbu yo‘naltirilganlik subyektning 
ehtiyojlariga, uning faoliyati maqsadlari va vazifalariga mos keladigan 
obyektlarning tanlanganligida, ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy tanlashda 
va ajratishda vujudga keladi. Diqqatning muayyan obyektlarga 
to‘planishi, to‘planganligi (konsentratsiyalanishi) ayni paytda boshqa 
jismlardan chalg‘ishni yoki ularning vaqtincha (muvaqqat) inkor 
etilishini talab qilib, ana shu omillarga ko‘ra, aks ettirish ravshanlanib 
boradi, tasavvurlar, mulohazalar faoliyat yakunlangunga qadar, 
qo‘yilgan maqsadga erishguncha ongda saqlanadi. Shu tariqa 
diqqat faoliyatni nazorat qilib boradi va uni boshqaradi. Shuning 
uchun ko‘pgina psixologlar (P.Ya.Galperin va uning shogirdlari) 
diqqatning yuksak turini bilish jarayonlari, kishining xulq-atvori 
kechishini boshqarish imkoniyatiga ega ekanligini ta’kidlaydilar. 
Diqqatning biror obyektga yo‘nalishiga ko‘ra 
sensor (perseptiv), 
aqliy (intellektual), harakatlantiruvchi (harakat)
shakllari mavjud.
Diqqat muayyan obyektga to‘planishi ko‘p jihatdan insonning 
his-
tuyg‘usi, irodaviy sifati, qiziqishi
kabilarga bog‘liqdir.
His-tuyg‘ular va emotsional holatlar diqqatning obyekti bilan 
uzviy bog‘langandagina uning uchun ijobiy ahamiyat kasb etib, ular 

---

213
qanchalik kuchli va ko‘tarinki tarzda namoyon bo‘lsa, demak, diqqat 
ham shunchalik obyektga mustahkam qaratiladi. Hislar, emotsiyalar 
diqqatning ham ixtiyorsiz, ham ixtiyoriy turlarini zo‘raytiradi. 
Insonning amaliy va aqliy faoliyati jarayonida uning ongi muayyan 
darajada yangi bilimlar ma’lumotlar bilan boyib borishi natijasida 
diqqat ham takomillashib boradi. Insonning barqarorlashgan kayfiyati 
diqqatning kuchi va ildamligini oshiradi, tanlovchanligiga ijobiy 
ta’sir etadi. Stress, affekt singari emotsional holatlar diqqatga salbiy 
ta’sir etadi va uni tashqi ta’sirlarga beriluvchan, kuchsiz qilib qo‘yadi. 
Buning oqibatida diqqat chalg‘iydi, bo‘linadi, parishonlik namoyon 
bo‘ladi, faoliyatdagi bir tekislik buziladi.
Psixologiyada diqqatning obyektiga ko‘ra tashqi va ichki; 
faoliyat shakliga ko‘ra individual, guruhiy yoki jamoaviy; hosil 
bo‘lish xususiyati va amal qilish usuliga qarab ixtiyorsiz, ixtiyoriy, 
ixtiyoriydan so‘nggi turlarga bo‘linadi.