Plan: Anlayış haqqında məlumat

 4.Anlayışın tərifinə verilən tələblər. Məntiqi elmində anlayışın tərifi üçün elə tələblər sistemi 
müəyyən edilmişdir ki, hər bir anlayışın tərifi bu tələbləri ödəməlidir. Məntiqdə bu tələblər tərif qaydaları 
adlanır. Bu tələblərin ən əsaslarının sayı beşdir. Onlardan birinin pozulması tərifdə səhvə yol verilməsinə 
gətirir ki, bu da son nəticədə tərifdə anlayışın məzmunu və həcmi yalnış, təhrif olunmuş şəkildə açılmış 
olur. Bu qaydalara baxaq.
1) Təyinolunan və təyinedici anlayışlar eyni ölçülü olmalıdır. Bu o, deməkdir ki, təyinedici anlayışın 
və onun vasitəsilə təyin olunan anlayışın həcmləri eyni olmalıdır. Başqa sözlə, onların hər birisinin əhatə 
etdiyi əşyalar (obyektlər) külliyatı həcmcə üst-üstə düşməlidir. Məsələn, “düzbucaqlı” anlayışı ilə bütün 
bucaqları düz olan “dördbucaqlı” anlayışları eynigüclüdür. Təyinedici anlayışın həcmi təyinolunan 
anlayışın həcmini özünə daxil edirdə (təyinedicinin həcmi təyinolunanın həcmindən genişdirsə), onda tərifin 
həddən artıq genişləndirilməsi kimi səhvə yol verilmiş olur. Məsələn, “ a və b düz xəttlərin heç bir ortaq 
nöqtəsi olmadıqda və ya onlar üst-üstə düşdükdə a və b paralel düz xətlər adlanır” tərifi həddən artıq 
genişdir. Çünki bu tərif çarpaz düz xətləri də əhatə edir. Təyinedici anlayışın həcmi təyinolunan anlayışın 
həcmindən dar olduqda verilmiş tərifin həddən artıq daralması xarakterli səhvə yol verilmiş olur. Məsələn, 
“a və b düz xətlərinin heç bir ortaq nöqtəsi yoxdursa, onlara paralel düz xətlər deyilir” tərifi dar tərifdir, 
çünki bu tərif üst-üstə düşən düz xətləri əhatə etmir.
Qeyd edək ki, buraxılan səhvlə birinci tərifdə a və b düz xətlərinin hər bir müstəvi üzrəində olması 
şərtinin, 2-ci tərifdə isə düz xətlərin üst-üstə düşməsi şərtinin əks olunmaması nəticəsində baş vermişdir.
2) Tərifdə mühüm şərtlərdən biri də “tərifdə dairə” adlanan səhvə yol verilməməsi tələbidir. Belə 
səhvə aşağıdakı halda yol verilir: təyin olunan anlayışa elə bir 2-ci anlayış vasitəsilə tərif verməyə cəhd 
edilir ki, bu 2-ci anlayışın özü elə təyinolunan anlayışvasitəsilə təyin olunan anlayışdır. Məsələn, “hasil” və 
“vurma” anlayışlarını götürək və vurmaya hasil vasitəsilə və tərsinə tərif verməyə cəhd edək:

---

a) “İki ədədi vurma elə bir əmələ deyilir ki, həmin əməlin köməyilə bu ədədlərin hasilini tapılır”. b) 
“Ədədlərin hasili bu ədədlərin vurulmasının nəticəsinə deyilir”. 
Göründüyü kimi, vurma hasil anlayışı vasitəsilə təyin olundu, hasil isə vurma anlayışı vasitəsilə təyin 
olundu hər iki tərif riyaziyyatda deyildiyi kimi “dairə” əmələ gətirdi. Bu mənada açağıdakı səhv təriflər də 
xarakterikdir: “Fırlanma ox ərtafında hərəkətə deyilir”, “Ox odur ki, onun ətrafında fırlanma baş verir”. 
Həmçinin “İki ədədin qismətini tapmaq əməlinə bölmə əməli deyilir”, “Qismətbir ədədin digərinə 
bölünməsinin nəticəsinə deyilir” və s. Qeyd edək ki, “tərifdə dairə” səhvinə yol verilməsi, hər şeydən əvvəl 
riyaziyyat kursu çərçivəsində qurulmuş təriflər ardıcıllığı zəncirinin qırılması və kursun məntiqi 
quruluşunun pozulması ilə nəticələnir.
3) Tərifdə təyin olunan anlayışın həcminə daxil olan bütün obyektləri birqiymətli ayırmağa imkan 
verən bütün əsas xassələr göstərilməlidir. Məsələn, “qonşu bucaqlar” anlayışının belə bir tərifinə baxaq: 
“cəmi 180
0
-yə bərabər olan bucaqlara qonşu bucaqlar deyilir”. Aşkardır ki, bu tərif son dərəcə səhvdir, 
çünki bu tərif bir-biri ilə heç bir ortaq tərəfləri olmayan α + β = 180
0
ödəyən ixtiyari α və β bucaqlarını əhatə 
edir (şək. 1a), b), v,)). Bu səhvin mühüm səbəbi odur ki, “qonşu bucaqlar” anlayışının tərifində yalnız bu 
bucaqların bir əsas xassəsi, onların cəminin 180
0
-yə bərabər olması xassəsi, göstərilmişdir. Həmin xassə də 
qonşu bucaqları bütün digər bucaqlardan ayırmaq üçün kifayət deyil. Tərifdə bir tərifin ortaq, digər təriflərin 
isə bir düz xətt üzərinə düşməsi xassələrinin əks olubnması məcburi tələbdir. 
60
0 
α 
β α=70
0
α β=110
0
120
0
a) b) v) q)