Qarigan baǵlardı jasartirish texnologiyası

Ózbekstanda kem egiletuǵın miyweli eginlerin táriyplew.
Joba :
1. Mıywe ósimlikleriniń individual rawajlanıwı.
2. Mıywe terekleriniń ósiw dáwirleri.
3. Mıywe hám mayda mıywe ósimliklerin kóbeytiwdi biologiyalıq tiykarları hám mıywe nállerin jetistiriw
1. Mıywe ósimlikleriniń individual rawajlanıwı. I. v. Michurin ósimliklerdi sırtqı ortalıq sharayatı menen baylanıslı halda úyrendi hám olardıń rawajlanıw tariyxın esapqa aldı. Ol organizm qanday sırtqı ortalıq sharayatı tásirinde qáliplesken bolsa, pútkil rawajlanıw siklida da tap sonday sharayattı talap etiwin anıqladi.
Mıywe ósimliklerdiń individual rawajlanıwı, yaǵnıy ontogenez olardıń urıwı kógerip shıqqanınan baslap, tap ósimlik pútkilley qurib qolguncha ótetuǵın dáwirdi óz ishine aladı. Ontogenezda tiykarlanıp bir-biri menen tikkeley munasábette bolǵan ósiw, rawajlanıw, qarmaq hám jasarish protsesslari baradı.
Bir gibrid ósimlikten vegetativ (sabıw, qálemshe, bachki putaqsın egiw) jolı menen kóp mıń nusqa jańa ósimlik payda etiw múmkin. Bulardıń hámmesi birgelikte klon : klonni shólkemlesken ayırım ósimlikler individ dep ataladı. Gibridning ekinshi forması klon individ, úshinshi forması bolsa úshinshi klon individ payda etedi hám taǵı basqa.
Urıw nálning individual rawajlanıwı zigotadan, yaǵnıy sperma menen máyek xujayraning qosılıwı nátiyjesinde payda bolǵan bir xujayradan baslanadı hám ósimliktegi barlıq bólim (organ ) larning qurıwı menen tamamlanadı.
vegetativ jol menen kóbeytiriletuǵın ósimliklerde individual rawajlanıwdıń baslanıwı vegetativ bólimlerden jańa ósimlik payda bolıw waqtına tuwrı kelmeydi. Bul halda jańa ósimlik urıwdan ósip shıqqan ana individdiń turmıs siklini dawam ettiredi. Sol sebepli individ termini tek baslanǵısh urıw nálga, yaǵnıy urıwınan ósip shıqqan ósimliklerge taallukli bolıp tabıladı, tek usılar barlıq individual rawajlanıw stadiyalarini ótedi. Usı nállerdiń ayırım bólimlerinen kópaytirilgan ósimlikler bolsa individ emes, bálki klon individi dep ataladı.
I. v. Michurin mıywe ósimlikleri urıw nálining jasını : embrionlıq, jaslıq (yuvinil). Jemisdorlik hám qurıw (qarmaq ) dáwirlerinen ibarat 4 dáwir bólingen.
Embrionlıq dáwiri zigota payda bolǵannan baslanadı : sonnan keyin ana (tiykarǵı ) ósimlikte urıw rawajlanadı. Bul dáwir urıw kógerip shıqqannan keyin urıw máwsim jarıp chiqquncha hám birinshi hasıldar ǵumsha payda bolaman degenge shekem dawam etedi. Bul dáwirde jas organizm júdá ózgeriwshen hám sırtqı ortalıq sharayatına iykemlesiwge beyim boladı.
Jaslıq dáwiri keyingi hasıldar ǵumshalar shıǵarganidan baslanıp, ónimge kirgennen keyin 3-5 jılǵa shekem dawam etedi. Bul dáwirde ósimliktiń genetikasına tán belgileri hám qásiyetleri tolıq qáliplesedi hám de tamamlanadı. Olar bir waqıtta formalanmaydi. Turmıstıń baslanǵısh basqıshında vegetativ, keyin bolsa reproduktivlik belgiler qáliplesedi. Reproduktivlik belgileri bekkemleniwi ushın 3-5 jıl hám odan da artıq waqıt kerek. Bul protsessda urıw nállerdi maqsetke muwapıq baǵıw júdá zárúrli bolıp tabıladı, sebebi bul dáwirde olardıń qımbatlı belgi hám qásiyetleri qáliplesedi hám bekkemlenedi. Urıw náller, embrional dáwirdegi sıyaqlı júdá ózgeriwshen, jańa turmıs sharayatına iykemlesiwine beyim boladı.
Urıw náller jaslıq dáwirdiń aqırında (3-5 jıl ónim bergennen keyin) jemisdorlik - yetilish dáwirine kiredi. Bul dáwirde ósimlikler kem ózgeredi, belgi hám qásiyetleri talay turaqlı bolıp, naslden-naslge ótedi. Endigiden kishi ózgerisler júz boladı hám olar násillik ózgerislerge baylanıslı bolmaydı : bular hawa rayı sharayatı, topıraq hám baǵıw tásirinde payda bolatuǵın fiziologikalıq ózgerisler bolıp tabıladı.
Jemisdorlik dáwirinde ósimliklerdiń jer ústi hám jer astı bólegi maksimal dárejede úlkenlesedi, shoh-shabbasining strukturası hám payda etiw tipi qáliplesedi. Bul dáwir eń uzoqga cho'ziladi hám qansha dawam etiwi ósimliklerdiń násillik tiykarına, tábiyiy sharayatına hám baǵıw usıllarına baylanıslı boladı.
Ósimlikler ómiriniń úshinshi dáwiri aqırına kelip ósiwden toqtaydı, shohlarning uchki bólimleri quriy baslaydı, keyininen rawajlanıwınıń aqırǵı - qarmaq, yaǵnıy qurıw dáwirine kiredi. Ózgerislerge beyimligi joǵalǵan ósimliklerdiń sırtqı ortalıqqa sáykeslesiw, regeneratsiya (tikleniw) qásiyetleri susayadi. Denesinde belok tikleniw qıyınlasadı, elementlar almasinuvi susayadi. Bulardıń hámmesi xujayralar nobud bolıwına hám ósimliklerdiń qurıwına sebep boladı. Aqır-aqıbetde, tazadan payda bolıp atırǵan xujayralar nobud bolıp atırǵan xujayralarning ornın toldıra almay qaladı. Nátiyjede ósimliktiń ayırım bólimleri, toqıma hám xujayralari arasında elementlar almasinuvi buz'ladı hám de fiziologikalıq qásiyetleri - ósiwi, urıq shıǵarıwı, gúllewi, miyweler pısıwı páseytiwedi hám sońıında terek qurib qaladı.
2. Mıywe terekleriniń ósiw dáwirleri. Mıywe terekleri ósiwi hám rawajlanıwı protsessida jasqa tiyisli izbe-iz bir neshe ózgerisler bolıp ótedi. P. G. Shitt, I. v. Michurinning mıywe ósimlikleriniń individual rawajlanıwı hár túrlı jasda túrlishe bolıwı haqqındaǵı qaǵıydasın rawajlantira barıp, terektiń turmıs siklini (urıw nálda, kepserlengen hám óz túbirinen ósińki terekte) úsh tiykarǵı dáwir: ósiw, ónim beriw hám qurıw dáwirine ajratdi. Birinshi dáwir urıw egilgennen yamasa nál ótkerilgennen baslap, ol ónimge kirguncha ótken waqtın; ekinshi tolıq, yaǵnıy hár jılı bir normada mol ónim beriwden baslap, ósiwi, toqtaǵanǵa shekem bolǵan dáwirdi hám úshinshi dáwir ónim beriwden toqtap, birotala qurib qolguncha bolǵan waqtın óz ishine aladı.
Keyin professor P. G. Shitt mıywe terekleriniń ontogenezini jáne de anıqlaw etip 9 dáwir boladı hám olardıń hár biri ushın qollanılatuǵın agrotexnikalıqa ilajların belgilep shıǵadı. Bul dáwirlerdiń tariypi hám agrotexnikalıqasining mánisi, tiykarlanıp, tómendegilerden ibarat.
Birinshi dáwir - terek vegetativ bólimleriniń ósiw dáwiri. Bul dáwir urıw kógerip shıqqan nál ótkerilgen waqıttan baslap, ol birinshi ret ónim beriwi menen tawsıladı. Bul dáwirde terektiń tiykarǵı shohlari hám shashaq hám de so'ruvchi túbirleri menen birge tiykarǵı túbirleri ósedi. Bul dáwirde shoh-shabba qáliplesedi: ósiw sharayatı jaqsılanadı hám quwatlı túbir sisteması payda boladı, tiykarǵı shohlarning ósiwi tártiplestiriledi.
Ekinshi dáwir - ósiw hám ónim beriw dáwiri. Bul dáwir mıywe tereki birinshi ónimge kirgen waqıttan baslap, turaqlı ónim berguncha bolǵan rawajlanıw waqtın óz ishine aladı. Bul dáwirde terektiń tiykarǵı shohlari hám túbiri kúshli ósiwde dawam etedi, mayda shohchalarning sanı artadı. mıywe ónimi asadı, hár jılı ónim beriw tendensiyasi saqlanadı.
Bul dáwirde terektiń shoh-shabbasi qálipleseveradi, mayda shohchalarning payda bolıwı tezlashadi, sol sebepli agrotexnikalıqa ilajların qollanıw jolı menen tereklerdiń ósiwi hám ónim beriwine qolay sharayat jaratıw jumısları alıp barılıwı kerek.
Úshinshi dáwir - ónim beriw hám ósiw dáwiri. Bul dáwir arnawlı bir terek tolıq ónimge kirgeninen baslap, eń joqarı ónim beriwi menen tamamlanadı. Bul dáwirde terektiń ósiwi páseytiwedi, ǵarrı shohlar qurib, kóplegen jańaları shıǵadı, sol sebepli ónim artıp baradı.
Bul dáwirde bir jıllıq jańa putaqlardı kemeytiw, joqarı tártip nárenjan hám sayada qalǵan shohlarni putaw, terekti kútim
Tórtinshi dáwir - ónim beriw dáwiri. Bul dáwirde terekler eń kóp ónim beredi. Tiykarǵı shohlar rawajlanıwdan toqtaydı. Urıqlardan tek kalta putaqlar ósip shıǵadı, mayda shohlar derlik ónim bermeydi, lekin ǵarrı hám quriyotgan shohlar sanı artıp baradı, sol sebepli tiykarǵı shohlarda japıraqlar barǵan sayın azayıp baratırǵanlıǵı, mayda shohlarning nobud bolıwı baqlanadı. Ónim kóp boladı, lekin onıń tavarlıq sapası hám terektiń qishga shıdamlılıǵı ólpeń pasayadi.
Bul dáwirde terektiń shoh-shabbasi siyreklestirıledi, bir az jasartiriladi. Yerni islew, tereklerdi hám ónimdi suwıq urıwdan saqlaw hár jılı joqarı hám sapalı ónim alıwda úlken rol uynaydi.
Besinshi dáwir - ónim beriw hám quriy baslaw dáwiri. Bul dáwir ilgeri dáwirdiń dawamı esaplanadı. Bunda joqarı tártip nárenjan tiykarǵı shohlar, keyininen irilew shohlar quriy baslaydı. Terekler jaqsı ónim beraveradi, lekin mıywesi onsha sapalı bolmaydı.
Bul dáwirde de tap ilgeri dáwirdegi sıyaqlı agrotexnikalıqa ilajları qollanıladı. Tiykarǵı putaq hám shohlardagi shettegi shohchalarni jasartirishga, shoh-shabba arasındaǵı nárenjan shohchalarni siyreklestiriwge, quriganlarini kesip taslawǵa, terekti baǵıw hám yerni islewge bólek itibar beriledi.
Altınshı dáwir - quriy baslaw. Ónim beriw hám ósiw dáwiri. Bul dáwirde mıywe terekiniń turmıs iskerligi barǵan sayın susayadi. Tiykarǵı shohlar kóplegen quriy baslaydı. Japıraqları to'kilgan putaqlarda tiykarǵı skelet tipidagi bachki putaqlar payda boladı. Ónimdiń sapası hám muǵdarı pasayadi.
Bul dáwirde de ilgeri dáwirdegi sıyaqlı agrotexnikalıqa ilajları qollanıladı. Lekin bul dáwirde bachki putaqlardan tiykarǵı putaqlar jetiwtiriledi. Terek jaqsı kútim etiledi hám jer jaqsılap islenedi.
Ettinchi dáwir - qurıw, ósiw hám ónim beriw dáwiri. Bul dáwirde birinshi tártip tiykarǵı shohlar quriy baslaydı, ilgerilew payda bolǵan jańa putaqlar kúshli rawajlanadı. Tek ósip atırǵan tiykarǵı shohlar ónim beredi.
Bul dáwirde de ilgeri dáwirdegi sıyaqlı agrotexnikalıqa ilajları qollanıladı. Lekin bul dáwirde terekti jaqsılap jasartirish kerek.
Segizinshi dáwir - qurıw hám ósiw dáwiri. Bul dáwirde shoh-shabbadagi jańa tiykarǵı putaqlar, nárenjan shohlardan tartıp tap qalın shohlar hám de denediń tiykarıǵa shekem quriydi. Ónim keskin dárejede azayadı. Terekler denesinde bachki putaqlar payda boladı. Terekler óziniń xojalıq áhmiyetin joǵatadı hám kúndekov etiledi.
Toǵızınshı dáwir - ósiw dáwiri. Bul dáwirde terektiń pútkil shoh-shabbasi hám denesi qariydi. Túbirden bachkilar ósip shıǵadı. Lekin islep shıǵarıw sharayatında baǵlarda terekler bul dáwirshe saqlanmay, kesip taslanadı. Túbir bachkisidan kelesinde ósimliktiń jer ústi bólegi rawajlanadı hám terektiń ósiw sikli tazadan baslanadı. Úshinshi-tórtinshi dáwir mıywe terektiń eń jemisdor dáwiri esaplanadı.