Qeyri-Kommersiya Hüququ üzrə Beynəlxalq Mərkəz International Center for Not-for-Profit Law 1126 16 th
Yüklə 167,94 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin Vətəndaş Cəmiyyəti Layihəsi 1
- Təhlil I. QHT-lərin əcnəbi təsisçilərinə və filialların rəhbərlərinə qoyulan məhdudiyyətlər
- II. Xarici maliyyələşdirməyə məhdudiyyətlər
- III. Xarici QHT-lərlə ayrı-seçkilik xarakterli rəftar
- IV. Qeydiyyatdan keçməmiş QHT-lərin qadağan edilməsi və sanksiyalar
- V. Qeydiyyatdan imtina üçün qeyri-müəyyən və qərəzli əsaslar
- VI. QHT fəaliyyətlərinə məhdudiyyətlər
- VII. Fondların təsis edilməsi üçün minimum kapital
- VIII. QHT-lərin iqtisadi fəaliyyətlərinə məhdudiyyət
- IX. QHT-lər üçün yeni ağırlaşdırıcı hesabat tələbləri və sanksiyalar
|
Qeyri-Kommersiya Hüququ üzrə Beynəlxalq Mərkəz * International Center for Not-for-Profit Law 1126 16th Street NW, Suite 400 Washington DC 20036 202-452-8600, 202-452-8555 (fax)
Qanun Layihəsində insan hüquqlarına və bərabərliyə dair təməl demokratik prinsiplərə zidd olan ciddi nöqsanlar yer alır. Qanun Layihəsinin bir çox müddəaları Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın (MSHBP)4 və İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının (İHAK)5 müddəalarına ziddir. Hazırkı versiyada qəbul ediləcəyi təqdirdə Qanun Layihəsi bütün QHT-lərə, o cümlədən xarici QHT-lərin filial və nümayəndəliklərinə olduqca mənfi təsir göstərəcək. Güman ki, o, bir çox xarici və beynəlxalq təşkilatların Azərbaycana göstərdiyi dəyərli yardımı dayandıracaq və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına xələl gətirəcək.
Müzakirə: Əcnəbilərin QHT təsis etməsinə maneə yaradılması Azərbaycanın beynəlxalq hüquq üzrə, xüsusən İHAK üzrə öhdəliklərinə ziddir. İHAK-ın müddəaları üzv dövlətlərin “yurisdiksiyasında olan hər kəs” üçün təmin edilir. Buna görə də əcnəbi Konvensiya ilə qorunan təməl hüquqlardan məhrum edilə bilməz. Əcnəbilərin təsisçi qismində çıxış etməsinə maneə yaradılması İHAK-ın 11-ci maddəsi ilə qorunan birləşmək hüququnun açıq-aydın pozulmasıdır.6 11-ci maddədə deyilir: “1. Hər kəsin dinc toplaşmaq azadlığı və ... başqaları ilə birləşmək azadlığı hüququ var. 2. Bu hüquqların həyata keçirilməsinə milli təhlükəsizlik və ictimai asayiş maraqları naminə, iğtişaşın və cinayətin qarşısını almaq üçün, sağlamlığın və mənəviyyatın mühafizəsi üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olanlardan başqa heç bir məhdudiyyətlər qoyula bilməz...” MSHBP-nin 22-ci maddəsində də təxminən eyni sözlər yer alıb. İHAK-a əsasən hökumət hər hansı məhdudiyyəti əsaslandırmaq vəzifəsini daşıdığına görə Azərbaycan Hökuməti, əgər bu məhdudiyyətə etiraz edilərsə, göstərməlidir ki, nə üçün əcnəbi təsisçilərə qoyulan məhdudiyyətlər konkret dövlət maraqlarına nail olmaqdan ötrü “demokratik cəmiyyətdə zəruridir”.7 Burada qətiyyən aydın deyil ki, daimi yaşayış tələbi vasitəsilə əcnəbi təsisçilərə yaradılan maneə və ya xarici filialların rəhbərlərinin Azərbaycan vətəndaşı olması barədə tələb hansı dövlət marağına xidmət edir, yaxud bu tələblərə demokratik cəmiyyətdə zəruri tələblər kimi necə haqq qazandırmaq olar. Üstəlik, görünür Qanun Layihəsində təklif olunan ayrı-seçkilik xarakterli müddəalar “milliyyətindən ... asılı olmayaraq hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə” təminat verən (Konstitusiya, maddə 25.3), o cümlədən birlik təsis etmək hüququnu təmin edən Azərbaycan Konstitusiyasını pozur: “Hər kəsin başqaları ilə birləşmək hüququ vardır. Hər kəs istənilən birlik, o cümlədən siyasi partiya, həmkarlar ittifaqı və digər ictimai birlik yaratmaq və ya mövcud birliyə daxil olmaq hüququna malikdir. Bütün birliklərin sərbəst fəaliyyətinə təminat verilir.” (Maddə 58) Xilas Ordusu Təşkilatının Moskva filialı Rusiyaya qarşı məhkəmə işində8 Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi Rusiyanın xarici təşkilatlarla ayrı-seçkilik xarakterli rəftarını birləşmək hüququnun pozuntusu hesab edərək pislədi. Məhkəmə hesab etdi ki, “Rusiyanın dini təşkilatlarının təsisçiləri olmaq məsələsində Rusiya vətəndaşları və əcnəbi vətəndaşlarla fərqli rəftar etmək üçün əsaslı və obyektiv səbəb yoxdur ” və bu qənaətə gəldi ki, Rusiyanın “ərizəçinin iddia edilən “əcnəbi mənşəyinə” dair arqumentləri” onu qeydiyyata almaqdan imtina etmək üçün “münasib və yetərli deyil” və “qanunla nəzərdə tutulmayıb”.9 Bu Qanun Layihəsindəki müddəalara oxşar məhdudlaşdırıcı müddəaları nəzərdən keçirərkən Xorvatiya Konstitusiya Məhkəməsi qərara aldı ki, birliyin təsisçilərinə şamil olunan vətəndaşlıq tələbləri konstitusiyaya ziddir və Konvensiyanın 11-ci maddəsini pozur.10 Birliklər haqqında 1997-ci il tarixli Xorvatiya Qanununda nəzərdə tutulurdu ki, Xorvatiyada daimi yaşayan və ya bir ildən artıq müddətdə Xorvatiyada qanuni yaşayan əcnəbi vətəndaşlar bu şərtlə qeydə alınmış birliyin təsisçiləri ola bilərlər ki, bu, qarşılıqlı olsun. Məhkəmə hesab etdi ki, qarşılıqlılıq tələbi Konvensiyanın 11-ci maddəsini pozur, həmin maddə “hər kəsin” birləşmək azadlığına təminat verir və orada müvafiq ölkənin vətəndaşı olmaq barədə və ya digər şərtlər barədə əlavə qeyd yoxdur. Məhkəmənin sözlərinə görə, “birləşmək azadlığını həyata keçirən xarici fiziki və hüquqi şəxslərə qoyulan məhdudiyyətlərə haqq qazandıran heç bir qanuni əsas yoxdur”. 1999-cu ildə Avropa Ədalət Məhkəməsində Belçikaya qarşı qaldırılmış iş bu prinsipi əyani nümayiş etdirir. Qeyri-kommersiya birliklərini tənzimləyən ayrı-ayrı iki qanundakı vətəndaşlıq tələbləri ilə əlaqədar olaraq Belçika həmin məhkəmə tərəfindən cəzalandırıldı (Belçika Krallığı Avropa İttifaqı Komissiyasına qarşı, iş № C-172/98, 29 iyun 1999-cu il).11 Qeyri-kommersiya birlikləri haqqında 1921-ci il tarixli Belçika qanunu tələb edirdi ki, qeyri-kommersiya birliyinin üzvlərinin ən azı 75%-i Belçika vətəndaşlarından ibarət olmalıdır; bu tələbə əməl etməyən birliklər hüquqi şəxs statusundan məhrum edilirdilər. Eyni ilə, beynəlxalq birliklər haqqında 1919-cu il qanunu tələb edirdi ki, birliyin rəhbərliyində ən azı bir Belçika vətəndaşı olsun. Avropa Ədalət Məhkəməsi bu tələblərin vətəndaşlıq əsasında ayrı-seçkilik qoymaqla Avropa İttifaqının digər üzv dövlətlərinin vətəndaşlarının hüquqlarını pozduğu barədə arqumenti nəzərdən keçirərək qərara aldı ki: “...birliyin hüquqi şəxs statusunun tanınması üçün birliyin rəhbərliyində belçikalı üzvün olmasını, yaxud ən azı üzvlərin çoxunun Belçika vətəndaşı olmasını tələb etməklə Belçika Krallığı İttifaq Müqaviləsinin 6-cı maddəsi üzrə öhdəliklərini yerinə yetirməyib.”12 Bir qayda olaraq, hər hansı fiziki və ya hüquqi şəxs Avropa və ya Böyük Səkkizlik (G8) ölkələrində QHT təsis edə və onun işində iştirak edə bilər. Almaniyada əcnəbilərin birliklər, fondlar və digər formada QHT-lər təsis etməsinə icazə verilir. Niderlandda təsisçilərə heç bir məhdudiyyət tətbiq edilmir. Birləşmiş Ştatlarda təsis tələbləri ştat səviyyəsində tənzimlənən hallarda adətən əcnəbilərin təsisçi qismində çıxış etmək imkanına heç bir məhdudiyyət qoyulmur. Həmçinin Avropa İttifaqının yeni üzv dövlətlərində də əcnəbilərə az məhdudiyyət qoyulur. Məsələn, Macarıstanda birlik və ya fond (bunlar QHT-lərin iki əsas təşkilati formalarıdır) təsis etmək üçün heç bir vətəndaşlıq və ya ölkədə yaşamaq tələbləri yoxdur. II. Xarici maliyyələşdirməyə məhdudiyyətlər
Müzakirə: Xarici maliyyələşdirmə Azərbaycan QHT-lərinə dəstəyin mühüm mənbəyidir, çünki daxili xeyriyyəçilik, demək olar ki, mövcud deyil və yalnız 2008-ci ildən bəri dövlət maliyyələşdirməsi (vətəndaş cəmiyyəti üçün yeni fond formasında) həyat qabiliyyətli seçim imkanına çevrilib. Beləliklə, xarici mənbələrdən təşkil olunan QHT əmlakının miqdarına qoyulan məhdudiyyət bir çox QHT-lərin işinə ciddi əngəl ola bilər. Bu məhdudiyyət Azərbaycanın beynəlxalq öhdəliklərinə də ziddir. Hüquq müdafiəçiləri haqqında BMT Bəyannaməsi. Yuxarıda qeyd edilən QHT mülkiyyətinə məhdudiyyətlər Cəmiyyətdəki fərdlərin, qrupların və orqanların hamılıqla tanınan insan hüquqlarının və əsas azadlıqların təşviqi və müdafiəsi üzrə hüquq və vəzifələrinə dair BMT Bəyannaməsinə ziddir, həmin Bəyannamədə təsdiq edilir ki, hər bir dövlət bütün şəxslərin bu hüquq və azadlıqlardan istifadə edə bilməsini təmin etmək üçün “lazım olan bütün şəraiti yaratmaqdan ötrü zəruri ola biləcək tədbirləri görməklə”, habelə “tələb olunan hüquqi təminatların” vasitəsilə insan hüquqlarını və əsas azadlıqları qorumaq vəzifəsini daşıyır (maddə 2). “Açıq-aydın insan hüquqlarının və əsas azadlıqların təşviqi və müdafiəsi məqsədi üçün fərdi qaydada və başqaları ilə birlikdə resurslar axtarmaq, almaq və onlardan istifadə etmək” hüququ13 da bu hüquqlar arasındadır. BMT-nin İnsan Hüquqları Komissarı aydın şəkildə bildirib ki, Bəyannamədə nəzərdə tutulan müdafiə “xaricdən alınan vəsaitlərə” də şamil olunur.14 Hüquq müdafiəçilərinin əmlakının mənbəyinə, o cümlədən xarici maliyyələşdirməyə məhdudiyyətlər qoyan 24.2-ci maddə Bəyannaməyə ziddir. MSHBP-nin 22-ci maddəsi və İHAK-ın 11-ci maddəsi. Müəyyən hallarda Qanun Layihəsi İHAK və MSHBP ilə qorunan birləşmək azadlığını da məhdudlaşdıra bilər. Hazırda, demək olar ki, yalnız xarici maliyyələşməyə bel bağlayan və daxildən maliyyə dəstəyi perspektivi az olan təşkilatlar (məsələn, onların fəaliyyəti hökumət tərəfindən təqdir edilmədiyinə görə vətəndaş cəmiyyəti üçün hökumətin yeni fondu onlar üçün əlçatan olmaya bilər) mahiyyət etibarı ilə resurslardan məhrum ola bilərlər. Resursların əlçatan olmaması təşkilatın istər-istəməz ləğvinə bərabər olarsa, bu, birləşmək hüququnu məhdudlaşdıra bilər. Bu qanunvericilik sxemini yuxarıda qeyd edilmiş MSHBP-nin 22-ci maddəsində və İHAK-ın 11-ci maddəsində aydın şəkildə bəyan edilən məhdud sayda məqsədlərdən biri üçün “demokratik cəmiyyətdə zəruri” hesab etmək çətindir. ABŞ-Azərbaycan ikitərəfli investisiya müqaviləsi. Birliklərin və fondların xaricdən maliyyələşdirilməsinə qoyulan məhdudiyyətlər Azərbaycan Hökumətini 2 avqust 2001-ci ildə qüvvəyə minmiş ABŞ-Azərbaycan ikitərəfli investisiya müqaviləsi (İİM) əsasında potensial iddialarla üz-üzə qoya bilər. İİM-in I(a) maddəsi müqavilənin məqsədi üçün “kompaniya”ya belə anlayış verir ki, o, “tətbiq edilə bilən qanunvericiliyə əsasən təsis edilən və ya təşkil edilən, kommersiya və ya qeyri-kommersiya xarakterli olmasından və özəl şəxslərin və ya dövlətin mülkiyyətində və nəzarətində olmasından asılı olmayaraq bütün növ hüquqi şəxsləri əhatə edən qurumdur və korporasiya, trast, ortaqlıq, fərdi mülkiyyətli müəssisə, filial, birgə müəssisə, birlik (assosiasiya) və ya digər təşkilatları özündə ehtiva edir”. Buna görə də, belə məlum olar ki, hüquqi qeydiyyatı olan qeyri-kommersiya təşkilatı və ya fond bu anlayışa daxildir. Kompaniyanın və ya vətəndaşın investisiyalarının müdafiəsinə İİM əsasında təminat verilir (maddə II). İnvestisiya anlayışı “hər növ investisiyanı bildirir ... və aşağıdakılardan ibarət olan və ya aşağıdakı formalarda olan, lakin təkcə bunlarla məhdudlaşmayan investisiyaları özündə ehtiva edir: I) kompaniya” (yuxarıda onun anlayışı verilib) və ya “III) müqavilə hüquqları, məsələn, ... məhsulun və ya gəlirin bölüşdürülməsi haqqında müqavilələr üzrə hüquqlar ...; IV) maddi və qeyri-maddi mülkiyyət; V) əqli mülkiyyət; və VI) qanuna müvafiq olaraq verilən hüquqlar. Meydana çıxa biləcək məsələləri əyani nümayiş etdirmək üçün əlillərə xidmət göstərmək məqsədi ilə azərbaycanlı tərəfdaşı ilə birgə qeyri-kommersiya təşkilatı təsis etmək istəyən ABŞ təşkilatını götürək. Daha sonra fərz edək ki, ABŞ təşkilatı həmin birgə təşkilatın uğursuzluğa düçar olacağı təqdirdə əhəmiyyətli maliyyə riskini üzərinə götürərək müəssisəyə kapital verir. Belə görünür ki, bu, İİM əsasında müdafiə edilən investisiyadır. İndi Qanun Layihəsinin 24.2-ci maddəsinə əsasən xaricdən vəsait və ya əmlak almaq hüququ məhdudlaşdırılacağı təqdirdə qeyri-kommersiya təşkilatı İİM əsasında potensial olaraq Azərbaycan Hökumətinə qarşı çoxsaylı əsaslara görə arbitrajda iddia qaldıra bilər:15
Yuxarıdakı ssenarilərin hər biri xarici vəsaitlərin potensial resipiyentlərini əhatə edir, lakin eyni zamanda, əcnəbi təsisçilər qrantlar vasitəsilə lokal inkişafı maliyyələşdirmək niyyəti ilə Azərbaycanda filiallar yaradarlarsa, oxşar iddialar meydana çıxa bilər. Əcnəbi təsisçilərin yerli subyektlərə qrant vermək imkanına qoyulan hər hansı məhdudiyyət hökuməti İİM üzrə yuxarıda qeyd edilən iddia tələbləri ilə üz-üzə qoya bilər.16 Oxşar məsələlər digər ölkələrlə ikitərəfli investisiya müqavilələri əsasında meydana çıxa bilər. III. Xarici QHT-lərlə ayrı-seçkilik xarakterli rəftar
Müzakirə: Təşkilatın mənsub olduğu dövlətlə Azərbaycanın bu barədə beynəlxalq müqaviləsi yoxdursa, Qanun Layihəsi xarici təşkilatların xarici dövlətlər, təşkilatlar və ya fərdlər tərəfindən maliyyələşdirilən filial və ya nümayəndəliklər açmasını qadağan edir. Qanun Layihəsinin xarici təşkilatların filial və nümayəndəlikləri barədə müddəaları aydın olmamaqla yanaşı, belə görünür ki, Azərbaycanda zəruri sosial xidmətlərin göstərilməsinə və xeyriyyə, humanitar və yardım işinə bir sıra praktiki maneələr yaradır. Bu müddəalar Azərbaycan hökumətinin xarici yardımı qəbul etməsinə, hətta hökumətin bu cür yardımı almaq istəyi olsa belə, potensial olaraq ziyan vurur. Məsələn, fərz edək ki, A ölkəsindəki zəngin donor valideynsiz uşaqlar üçün uşaq evinin inşasını maliyyələşdirmək istəyir və bu, Azərbaycan Hökumətinin dəstəklədiyi və inkişaf etdirməyə ümid bəslədiyi layihədir. Əgər A ölkəsi Azərbaycanla zəruri beynəlxalq müqavilə bağlamayıbsa, hətta Hökumət layihəni davam etdirmək istəsə belə, layihəni irəliyə aparmaq mümkün olmayacaq. Üstəlik, xarici filiallar və nümayəndəliklər barədə müddəalar aydın deyil və bir sıra suallar doğurur. Məsələn, Qanun Layihəsində deyilmir ki, digər ölkənin QHT-lərinin filiallar təsis edə bilməsi üçün öncə Azərbaycanla həmin ölkə arasında hansı növ beynəlxalq müqavilə mövcud olmalıdır. Bu tələbə istənilən növ müqavilə cavab verir, yoxsa yalnız müəyyən məsələlərə dair müqavilə? Bundan başqa, bu müddəalarda aydınlıq gətirmir ki, xarici QHT hər hansı səbəbə görə vaxt məhdudiyyəti ucbatından Azərbaycanda filialı və ya nümayəndəliyi qeydiyyata aldırmadan hər hansı fəaliyyətləri həyata keçirə bilərmi? Məsələn, əgər xarici QHT iki həftəlik qiymətləndirmə səfərini həyata keçirmək üçün Azərbaycana nümayəndə göndərmək istəyirsə, öncə filialı qeydiyyata aldırmalıdırmı və ya nümayəndəlik açmaq barədə bildiriş təqdim etməlidirmi? Yaxud 12.5-ci maddənin yalnız “xarici dövlətlər, habelə xarici hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən mütəmadi olaraq maliyyələşdirilən” xarici QHT-lərin filial və nümayəndəliklərini əhatə etdiyini nəzərə alsaq, deyə bilərikmi ki, qısamüddətli fəaliyyətlər üçün filial və ya nümayəndəliklərin qeydiyyatına ehtiyac yoxdur? Bundan əlavə, belə görünür ki, qeyri-kommersiya təşkilatlarının beynəlxalq müqavilə olmadan filiallar vasitəsilə fəaliyyət göstərməsinə icazə verildiyi halda, beynəlxalq müqavilənin mövcud olmadığı təqdirdə xarici qeyri-kommersiya təşkilatlarının filiallar təsis etməsinə əngəl törədilməsinə heç nə ilə haqq qazandırmaq olmur. Xarici təşkilat (istər kommersiya, istərsə də qeyri-kommersiya təşkilatı) qanuni fəaliyyətləri həyata keçirirsə, onun fəaliyyət göstərdiyi ölkənin onun bu ölkədəki fəaliyyətinə şərait yaratması məqsədəuyğun görünür. Avropa və G8 ölkələrinin çoxu xarici QHT-lərin müvafiq ölkələrdə fəaliyyətinə şərait yaradılması üçün prosedurlar təsis ediblər. Bu prosedurlar xarici təşkilatların filial və nümayəndəliklərinin sadə formada qeydiyyatına və fəaliyyətinə imkan verir, habelə onların təsisçilər və üzvlər (iştirakçılar) qismində müvafiq ölkələrdə qeyri-kommersiya təşkilatları üçün mümkün olan müxtəlif təşkilati və hüquqi formalarda iştirakına imkan yaradır. Xarici təşkilatların filial və nümayəndəliklərinin qeydiyyatı proseduru ölkədən-ölkəyə fərqlidir, amma ümumən onlar asan və sadədir. Məsələn, Fransada xarici təşkilat mənzil-qərargahının yerləşdiyi prefekturaya (Daxili İşlər Nazirliyinin ərazi bölməsinə) bəyannamə təqdim etməlidir. ABŞ-da xarici QHT-lərin qeydiyyatı nümayəndənin adının və ştat daxilindəki ünvanın göstərilməsini və kiçik məbləğdə rüsum ödənişini özündə ehtiva edən sadə prosesdir. Mənzil-qərargahları Beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının hüquq subyektliyinin tanınması haqqında Avropa Konvensiyasını ratifikasiya etmiş iştirakçı dövlətin ərazisində yerləşən xarici təşkilatlar üçün nə qeydiyyat, nə də bildiriş tələb olunur. IV. Qeydiyyatdan keçməmiş QHT-lərin qadağan edilməsi və sanksiyalar
Müzakirə: MSHBP-nin 22-ci maddəsinə və İHAK-ın 11-ci maddəsinə əsasən, “birləşmək azadlığı hüquqdur, öncə dövlət tərəfindən vətəndaşlara verilməli olan bir şey deyil”.17 Buna görə də fərdlərin öz birləşmək hüquqlarını həyata keçirmələri üçün təşkilatın formal qeydiyyatı tələb olunmur.18 Ümumi bir məqsəd üçün bir araya gəlmiş şəxslər qrupundan sadəcə dövlət qeydiyyatına alınmalarının və bununla da özlərini dövlətin nəzarəti altına vermələrinin tələb edilməsi sərbəst birləşmək anlayışına münasibətdə zidd bir şeydir. MSHBP əsasında yaradılmış İnsan Hüquqları Komitəsi bu prinsipi tanıyaraq dəfələrlə bəyan edib ki, MSHBP-nin 22-ci maddəsi vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının məcburi qeydiyyatına icazə vermir.19 Məsələn, Komitə hesab edib ki, qrupun fəaliyyət göstərə bilməsindən əvvəl ilkin razılığın (lisenziyanın) və nəzarətin tələb olunmasından ibarət Livandakı de-fakto praktika 22-ci maddədə nəzərdə tutulan birləşmək azadlığını məhdudlaşdırıb. Bundan əlavə, Komitə birlik və ya təşkilatların fəaliyyət göstərmək üçün qeydiyyat tələblərinə riayət etməsini tələb edən Litva qanunları ilə bağlı narahatlığını ifadə edib.20 Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsi də “Avropada qeyri-hökumət təşkilatlarının hüquqi statusuna dair tövsiyələr”ində21 bu prinsipi tanıyıb: “3. QHT-lər qeyri-formal və ya hüquqi şəxs statusuna malik qurumlar və ya təşkilatlar ola bilərlər”. “QHT-lər haqqında” Qanunun 2.1-ci maddəsindəki “ictimai birlik” termininin geniş anlayış olduğunu nəzərə alsaq,22 istənilən qeyri-formal insan qrupu, məsələn, ictimai parkda bu oyunları oynamaq üçün mütəmadi olaraq görüşən domino və ya şahmat oyununun azarkeşləri Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata alınmaq üçün müraciət etməlidirlər. Eyni ilə, bu məhdudiyyət böyük milli tətil günləri və bayramlardan öncə insanların bir araya gələrək ətraf əraziləri təmizləmək, yeni ağaclar əkmək və s. (“iməcilik”) ənənəsinə xələl gətirmiş olardı. Bundan başqa, bu fəaliyyətlərlə məşğul olan hər hansı şəxslər İnzibati Məcəllənin yeni maddəsinə əsasən əhəmiyyətli cərimələrə məruz qalardılar. Çətin ki, Ədliyyə Nazirliyi praktikada bu müddəaları həyata keçirmək imkanına malik olsun və ya buna ehtiyacı olsun və sosial problemləri birgə həll etmək və ya sadəcə ümumi maraqlarını həyata keçirmək üçün görüşən bütün insan qruplarına nəzarət edə bilsin. Azərbaycan qeydiyyata alınmayan QHT-lərin fəaliyyətinə icazə verməklə indiyədək regionda müsbət nümunə olub. Qəbul ediləcəyi təqdirdə məcburi qeydiyyat tələbi Azərbaycanı dünyada hüquqları məhdudlaşdıran bəzi ölkələrlə, məsələn, Özbəkistan və Belarusla bir cərgəyə qoyacaq. Bu heç də o demək deyil ki, qanuna əsasən bütün məsələlərdə qeyri-formal qruplarla rəftar qeydiyyata alınmış təşkilatlarla rəftarla eyni cür olur. Formal olaraq qeydiyyata alınmış təşkilatlara çox vaxt “hüquqi şəxs” statusu verilir və hüquqi şəxs olaraq onlar bu statusdan yararlanmaq hüququna malikdirlər, adətən bu status müqavilələr bağlamaq, bank hesabları açmaq, işçiləri işə götürmək və vəsaitlər almaq hüququnu özündə ehtiva edir. Bir çox ölkələrin qanunları bu prinsipi tanıyır və qeydiyyata alınmayan qeyri-formal qrupların mövcud olmaq hüququnu da açıq-aydın qoruyur. Buraya İctimai birliklər haqqında Tacikistan Qanunu, (bu qanun qeydiyyatın birinci dərəcəli məqsədinin hüquqi şəxs statusundan irəli gələn faydalar əldə etmək olduğunu tanıyır); Qırğızıstan qanunu (bu qanun konkret olaraq qeydiyyata alınmayan birlikləri tanıyır); və Laos qanunvericiliyi (birliklər haqqında fərman layihəsində deyilir ki, “fərman Laos vətəndaşlarının birliklər təşkil etmək azadlığını məhdudlaşdırmaq məqsədi ilə qəbul edilməyib”) daxildir. Qeydiyyata alınmayan QHT-lərin adından “çıxış edən və ya fəaliyyət göstərən” fərdlər və ya hüquqi şəxslər üçün əhəmiyyətli cərimələr müəyyən edən İnzibati Xətalar Məcəlləsinin yeni maddəsi ifadə azadlığı hüququnu əngəlləyir və bununla həm də MSHBP-nin 19-cu maddəsi və İHAK-ın 10-cu maddəsi ilə bağlı narahatlıqlar doğurur. İHAK-ın 10-cu maddəsində deyilir: “1. Hər kəs öz fikrini ifadə etmək azadlığı hüququna malikdir. Bu hüquqa öz rəyində qalmaq azadlığı, dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən hər hansı maneçilik olmadan və dövlət sərhədlərindən asılı olmayaraq, məlumat və ideyaları almaq və yaymaq azadlığı daxildir...” MSHBP-nin 19-cu maddəsində oxşar sözlər yer alıb.23 İfadə azadlığına məhdudiyyətlər “qarşıya qoyulan qanuni məqsədə mütənasib” olmalıdır və onlara yalnız “qəti zərurətlə” haqq qazandırıla bilər.24 Qeydiyyata alınmayan qrupun adından “çıxış etməyə” görə verilən əhəmiyyətli cəzalar ifadə azadlığına açıq-aydın əngəl törədərək qrupları ümumi maraq doğuran məsələlər barədə danışmaqdan çəkindirəcəkdir. O, özlüyündə Azərbaycanın MSHBP və İHAK üzrə öhdəliklərinə ziddir. V. Qeydiyyatdan imtina üçün qeyri-müəyyən və qərəzli əsaslar
Müzakirə: Ümumi məqsədləri həyata keçirmək üçün QHT təşkil etmək hüququ beynəlxalq hüquqa əsasən sərbəst birləşmək hüququ vasitəsilə qorunan hüquq kimi tanınıb.25 Bu hüquq məhdudlaşdırıla bilməz, yalnız qanunla nəzərdə tutulan və milli təhlükəsizlik və ictimai asayiş maraqları naminə, ictimai qorunması üçün, sağlamlığın və mənəviyyatın mühafizəsi üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan hallar istisnadır. Yalnız “inandırıcı və inkarolunmaz” səbəblər birləşmək azadlığına məhdudiyyətlərə haqq qazandıra bilər və bu məhdudiyyətlərə “daralmış şərh verilməlidir” (Sidiropulos Yunanıstana qarşı, 4 Eur. Ct. H.R. 500 (1998); Birləşmiş Kommunist Partiyası və başqaları Türkiyəyə qarşı, 4 Eur. Ct. H.R. 1 (1998)). İmtina üçün Qanun Layihəsində nəzərdə tutulmuş qeyri-müəyyən və subyektiv əsaslar bu dar çərçivəli məhdudiyyətlərə uyğun deyil. 16.3-cü maddədə imtina üçün gətirilən əsaslar qeyri-müəyyən və subyektivdir və təşkilatın fəaliyyətlərinin problematik olub-olmadığını müəyyən etmək üçün hökumət məmurlarının əlinə geniş səlahiyyət verir və bununla da birliyin üzərinə ağır yük qoyur. Qərbi Avropa və G8 ölkələrində qeyri-hökumət təşkilatının qeydiyyatından imtina üçün əsaslar yetərincə məhduddur. Birləşmiş Ştatlarda dövlət qeydiyyatı məmurları o halda qeydiyyatdan imtina edirlər ki, nizamnamədə qanunla tələb olunan informasiya olmur. İngiltərə və Uelsdə “xeyriyyə təşkilatları” adlandırılan təşkilatları Xeyriyyə Komissiyası qeydiyyata alır; Komissiya qeydiyyatdan imtina etmək səlahiyyətinə malik deyil, yalnız təşkilatın əsas hüquqi tələblərə (məsələn, yalnız xeyriyyə məqsədləri üçün fəaliyyət göstərmək tələbinə) uyğun gəlmədiyi hallar istisnadır. Kanadada qeydiyyat orqanları qeydiyyatdan imtina etmək üçün real səlahiyyətə malik deyillər, burada da yalnız təşkilatın əsas hüquqi tələblərə uyğun gəlmədiyi hallar istisnadır. Almaniya da eyni prinsipə sadiqdir, yəni birliyin qeydiyyatından (və ya Almaniya nümunəsi üçün daha dəqiq desək, hüquqi şəxs statusu əldə etməsindən) imtina üçün əsaslar onun əsas hüquqi tələblərə cavab vermədiyi hallarla məhdudlaşır.
Müzakirə: Təşkilatın adı “əhalini yanılda bilən” hallarda 12.4-cü maddə qeydiyyat məmurlarının qeydiyyatdan imtinasına icazə verir. Bu müddəa olduqca qeyri-müəyyəndir və qeydiyyat orqanı onunla asanlıqla manipulyasiya edə bilər. O, özlüyündə İHAK-ın 11-ci maddəsi və MSHBP-nin 22-ci maddəsi üzrə narahatlıqlar doğurur. Avropa Məhkəməsində baxılmış Türkiyə Birləşmiş Kommunist Partiyası və başqaları Türkiyəyə qaşı məhkəmə işində26 ərizəçi siyasi partiya iddia edirdi ki, onun Türkiyə Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən ləğv edilməsi İHAK-ı pozub. Həmin məhkəmə partiyanı onun qeydiyyatından dərhal sonra ona görə ləğv etmişdi ki, onun adında “kommunist” sözü vardı, həm də onun nizamnamə və proqramında kürd və türk xalqları arasında fərq qoyulurdu ki, bununla da, iddia edildiyinə görə, separatizm təşviq edilirdi. Avropa Məhkəməsi hesab etdi ki, ciddi təhlükə doğuran digər hallar olmadığı təqdirdə siyasi partiyanın ad seçimi prinsipcə ləğvetmə kimi qəti tədbirə haqq qazandıra bilməz. Məhkəmə müəyyən etdi ki, partiyanın ləğvi mütənasib tədbir olmayıb, yəni dövlətin iddia etdiyi qanuni məqsədə (milli təhlükəsizlik maraqlarına) nail olmaq üçün “demokratik cəmiyyətdə zəruri” olmayıb və müvafiq olaraq, Məhkəmə İHAK-ın 11-ci maddəsinin pozulduğunu müəyyən etdi. VI. QHT fəaliyyətlərinə məhdudiyyətlər
Müzakirə: Qanun Layihəsində (maddə 13.3) qeyri-müəyyən “müdaxilə” terminindən istifadə edilir, o, hökumət tərəfindən genişləndirilmiş şərhə gətirib çıxara və QHT-lərin ləğvi üçün təhlükəli əsasa çevrilə bilər. Dünyanın oturuşmuş demokratik ənənələrə malik bütün ölkələrində QHT-lər dövlət siyasətinin formalaşdırılmasına aid geniş çeşidli fəaliyyətləri, o cümlədən qanunvericilik islahatlarının təşviqinə yönələn fəaliyyətləri həyata keçirmək, müxtəlif məsələlərdə dövlət siyasətinə müxalif olmaq, seçkilərdə müşahidəçilər qismində iştirak etmək, yaxud müəyyən sahələrdə siyasətin inkişafı üçün dövlətə köməklik göstərmək hüququna malikdirlər. Əgər QHT bu tip fəaliyyətləri öz nizamnaməsinə daxil edərsə, bu, dövlət idarəçiliyinə və ya yerli idarəçiliyə müdaxilə sayıla bilərmi? Əgər belədirsə, görünür, 13.3-cü maddə İHAK-ın 10-cu və 11-ci maddələri ilə qorunan birləşmək və ifadə azadlığı hüquqlarını pozmuş olur. VII. Fondların təsis edilməsi üçün minimum kapital
Müzakirə: 12.1-1-ci maddədə təsbit olunmuş tələb Azərbaycanda fondların təsis edilməsinə və inkişafına ciddi maneə olacaq (50.000 manat təxminən 62.500 ABŞ dollarıdır) və korporativ xeyriyyəçiliyin inkişafına əngəl törədə bilər. Avropada fondlar Roma hüququnun universitas rerum konsepsiyasına əsaslanır, bu konsepsiya əmlakın konkret məqsəd üçün nəzərdə tutulan təyinata malik olmasını tələb edir. Hansı məbləğin yetərli kapital təşkil etdiyinin müəyyən olunmasına yanaşma Avropa boyunca müxtəlif cürdür. Bununla belə, ən ümumi üç yanaşma vardır: 1) qanunda dəqiq şəkildə göstərilmiş məbləğin olması; 2) kapitalın fondun məqsədlərinin həyata keçirilməsi üçün yetərli olmasına dair ümumi tələbin olması; 3) əmlakla bağlı heç bir ümumi tələbin olmaması. Təsis zamanı minimum kapital məbləğinin dəqiq müəyyən edilməsini tələb edən ölkələr arasında əksər ölkələr 5.000 avro ilə 100.000 avro arasında məbləğ tələb edirlər. Bəzi başqa ölkələrdə qanun minimum kapital məbləğini müəyyən etmir, amma əvəzində təsis zamanı fondun məqsədlərinin həyata keçirilməsi üçün yetərli və ya münasib olan minimum miqdarda əmlakın olmasını tələb edir. Avropa İttifaqına son dövrlərdə qoşulmuş ölkələr arasında tendensiya belədir ki, qoyulan vəsaitin dəqiq müəyyən edilmiş minimum məbləği tələb olunmur. Macarıstan və Polşa, eləcə də Estoniya, Latviya, Litva və Sloveniya adətən fondun məqsədləri üçün münasib olan minimum miqdarda əmlakın olmasını tələb edirlər. Daxili xeyriyyəçiliyin məhdud olduğu Azərbaycanda 50.000 manat məbləğində minimum kapital insanları fond yaratmaqdan çəkindirə bilər. Buna görə də biz fondun təsis edilməsi üçün dəqiq müəyyən edilmiş kapital məbləğinin olmamasını və ya çox məhdud miqdarda olmasını tövsiyə edirik. VIII. QHT-lərin iqtisadi fəaliyyətlərinə məhdudiyyət
Müzakirə: 22.4-cü maddəyə əsasən belə məlum olur ki, hətta bir il ərzində olsa belə vəsaitlərinin 50%-ini iqtisadi fəaliyyətindən əldə edən QHT özünün qeyri-kommersiya statusunu itirir. QHT-ləri tənzimləyən qanunların onların iqtisadi fəaliyyətinə müəyyən məhdudiyyətlər qoyması məqsədəuyğun olsa da, 22.4-cü maddə bunun üçün lazımi qaydada uyğunlaşdırılmayıb və QHT-lərin özlərini yaşatması üçün iqtisadi fəaliyyətlərini həyata keçirmək imkanına ağır yük olacaqdır. QHT-lərin iqtisadi fəaliyyətlərlə məşğul olmasına icazə verən qanunlar QHT sektorunun davamlı fəaliyyətini həvəsləndirmək üçün mühüm rol oynayır. Sadə şəkildə desək, iqtisadi fəaliyyətlərdən gələn gəlirlər QHT-lərin işləməsinə, nizamnamə məqsədlərini həyata keçirməsinə və ictimai maraqlar naminə xidmət və fəaliyyətlərlə məşğul olmasına imkan verən mühüm maliyyə mənbəyidir. Əldə edilmiş gəlirlərdən ictimai qrantlar və özəl ianələr vermək imkanı olmasa bir çox QHT-lər fəaliyyət göstərə və ya inkişaf edə bilməzlər. Bəzi ölkələrdə özəl xeyriyyəçilik yetərincə inkişaf etməyib və ya iqtisadi cəhətdən real deyil və ictimai fondlar çox az və olduqca qıt ola bilər. Hətta vəziyyətin belə olmadığı hallarda da böyük ehtimalla elə QHT-lər olur ki, işlərinin nəzərə çarpmaması və qeyri-populyarlığı ucbatından bu cür mənbələrə çıxış əldə edə bilmirlər. Bundan başqa, xidmətlər göstərən QHT-lərin öz maliyyə bazasını iqtisadi fəaliyyətlərdən gələn gəlirlər hesabına subsidiyalaşdırmasına imkan verilməsi onların daha yaxşı və daha ucuz xidmətlər göstərməsinə imkan yarada bilər ki, bu da həm hökumət üçün, həm də xidmətlərin fərdi benefisiarları üçün əlverişli olar. Bir çox ölkələr QHT-lərin iqtisadi fəaliyyətlərlə məşğul olmasına geniş şəkildə icazə verir, amma bu halda QHT-lərin mahiyyət etibarı ilə kommersiya müəssisələrinə çevriləcək dərəcədə iqtisadi fəaliyyətlərlə məşğul olmamasını təmin etmək üçün vergi qanunlarından istifadə edirlər. Lakin vergi qanunları QHT-lərin iqtisadi fəaliyyətlərini məhdudlaşdırmaq üçün yeganə mexanizm deyil. QHT-lərin kommersiya müəssisələri qismində fəaliyyət göstərmək imkanı ən ilkin səviyyədə onların qeydiyyatını və fəaliyyətini tənzimləyən qanunlarla məhdudlaşdırılır, adətən həmin qanunlar onların qeyri-kommersiya təşkilatları qismində təşkil edilməsini və gəlirlərini bölüşdürməmək məhdudiyyətinə riayət etməsini tələb edir. Beləliklə, təşkilatın gəlirləri, o cümlədən iqtisadi fəaliyyətlərdən gələn mənfəətləri, hər hanı şəxsin fərdi maraqları üçün bölüşdürülə bilməz. Bir çox ölkələr əlavə məhdudiyyətlər tətbiq edir. Onların qanunlarında iqtisadi fəaliyyətin təşkilatın əsas məqsədinə çevrilməkdən daha çox, həmin məqsədə xidmət etməsini və onu dəstəkləməsini təmin etmək məqsədi daşıyan tələblər yer alır. Regionun qanunlarında qəbul edilmiş ən ümumi məhdudiyyət ondan ibarətdir ki, iqtisadi fəaliyyətlərdən gələn bütün gəlirlər təşkilatın nizamnamə məqsədlərini dəstəkləmək üçün istifadə edilməlidir.27 Digər qanunlar tələb edir ki, iqtisadi fəaliyyət “təsadüfi” xarakterli olsun və ya QHT-nin əsas məqsədinə münasibətdə yardımçı xarakter daşısın və nizamnamə məqsədləri və fəaliyyətləri ilə “əlaqəli” olsun və ya onlara uyğun olsun.28 Bu tələblər iqtisadi fəaliyyətin mənfəət xatirinə həyata keçirilməməsini təmin etmək məqsədini daşıyır. Müvafiq olaraq, bir çox ölkələr QHT-lərin iqtisadi fəaliyyətlərinin əndazəni aşmasına yol vermirlər. Avropada və Şimali Amerikada, eləcə də Latın Amerikasının bir çox ölkələrində QHT-lərin öz qeyri-kommersiya məqsədlərini dəstəkləmək üçün gəlir gətirən fəaliyyətlərlə məşğul olmasına icazə verilir. Con Hopkins Universitetinin Müqayisəli Qeyri-kommersiya Sektoru Layihəsində araşdırılan 34 ölkənin 22-sində QHT sektoru maliyyə dəstəyinin 50%-indən çoxunu göstərdiyi xidmətlərin və təqdim etdiyi malların haqları hesabına əldə edir. Məsələn, Kolumbiyada bu rəqəm 70%, Braziliyada 74%, Birləşmiş Ştatlarda isə 57%-dir. QHT-lərin iqtisadi fəaliyyətlərlə məşğul olmasına geniş imkan verilməsi onların uğurlu proqramlar həyata keçirmək qabiliyyətini artırır. Sübutlar göstərir ki, benefisiarlar aldığı xidmət və mallara görə haqq ödəyərkən (hətta nominal məbləğdə olsa belə) həmin xidmət və mallara daha yüksək dəyər verirlər. Məsələn, Helen Keller International təşkilatı müəyyən edib ki, katarakta əməliyyatlarına məruz qalmış insanlar əməliyyatdan sonra aldıqları gözlüklərə görə haqq ödədikdə pulsuz aldıqları gözlüklərə nisbətən həmin gözlükləri daha tez-tez taxır və az-az itirirlər. Buna görə də biz iqtisadi fəaliyyətlərdən gələn gəlirlərə qoyulan 50%-lik həddin 22.4-cü maddədən çıxarılmasını tövsiyə edirik. Biz iqtisadi fəaliyyətlərə qoyulan müvafiq məhdudiyyətlərlə, eləcə də bu cür fəaliyyətlərdən gələn gəlirlərə vergi qoyulması haqqında normalarla bağlı əlavə tövsiyələr verməkdən məmnun olarıq. IX. QHT-lər üçün yeni ağırlaşdırıcı hesabat tələbləri və sanksiyalar
Müzakirə: Təşkilatları tənzimləyən qanunlar təşkilatın fəaliyyətləri barədə dövlətin məlumat almaq hüququ ilə dövlətin müdaxiləsi olmadan təşkilatın fəaliyyət göstərmək hüququ arasında düzgün balansı gözləməlidir. Şəffaflıq və hesabatlılıq dövlətin və vətəndaş cəmiyyətinin paylaşdığı məqsədlər olmalıdır. 29.5-ci maddədə nəzərdə tutulmuş qeyri-məhdud səlahiyyət məmurların öz vəzifələrini icra edərkən sənədlər tələb etmək və ya QHT-lərin fəaliyyətinə nəzarət etmək imkanına hər hansı məhdudiyyət qoymur ki, bu da sui-istifadə hallarına yol aça bilər. Qanun Layihəsi təşkilatların hesabat yükünü artırır və digər məsələlərlə yanaşı onlardan tələb edir ki, hazırda vergi orqanlarına tələb olunan hesabatlardan əlavə maliyyə hesabatları hazırlasınlar və auditor rəyləri ilə birlikdə təqdim etsinlər. Qanun Layihəsindəki yeni hesabat tələbləri, yəqin ki, arzu olunmayan nəticələr doğura bilər. Nümunə üçün biz Rusiyada QHT-lər haqqında 2006-cı il tarixli Qanunla tətbiq edilmiş oxşar hesabat tələblərinə nəzər sala bilərik.29 Rusiya Federasiyasının QHT-lər haqqında Qanununun tətbiqinin ilk ili ərzində bu cür hesabatları tətbiq etməyə və nəzərdən keçirməyə görə cavabdeh olan dövlət orqanı yeni hesabat tələblərini yararsız şəkildə tətbiq edib. Hətta Rusiya Federasiyasının QHT-lər haqqında Qanununu tətbiq etmək səyləri Ədliyyə Nazirliyinin işçi personalının sayında yeni büdcə xərcləri tələb edən əhəmiyyətli artımla müşayiət edilsə də, əlavə işçilər QHT-lərdən daxil olan informasiya “selinin” öhdəsindən gəlmək iqtidarında olmayıblar və ya minlərlə QHT tərəfindən bütün bu hesabatların təqdim edilməsinə imkan yarada bilməyiblər. Eyni zamanda, bir çox QHT-lər müxtəlif səbəblərə görə, o cümlədən yeni tələblər barədə məlumat almadıqlarına və belə hesabatları hazırlamaq iqtidarında olmadıqlarına görə hesabat təqdim edə bilməyiblər.30 Rusiya Ədliyyə Nazirliyi bu faktları təsdiq edərək indi 2006-cı ildə qüvvəyə minmiş hesabat tələblərini əhəmiyyətli dərəcədə sadələşdirən dəyişikliklər toplusu hazırlayıb.
Müzakirə: Qanun Layihəsinin 29.4 və 31.6-cı maddələri bütün QHT-lərin təkcə maliyyə hesabatları deyil, həm də auditor rəyi təqdim etməsini tələb edir. Bu müddəa praktiki problemlər yarada bilər, çünki Azərbaycanda bir çox QHT-lərin tam ştatlı işçilərə malik olmaq imkanı yoxdur, buna görə də onlar illik maliyyə hesabatının hazırlanması üçün muzdla səriştəli mühasib və digər işçilər cəlb edə bilmirlər. Bundan əlavə, auditor rəyləri adətən son dərəcə geniş olur və adi kiçik QHT-lər və ya icma əsaslı QHT-lər auditor cəlb etmək imkanına malik deyillər. QHT dövlət vəsaiti alırsa, ondan tələb oluna bilər ki, maliyyə hesabatları müstəqil mühasib tərəfindən audit edilsin (məsələn, Fransada ildə ən azı 15.00 avro dövlət vəsaiti alan birliklər konkret mühasibat standartlarına uyğun olaraq mühasibat balansı və gəlirlər barədə hesabat tərtib etməlidirlər və həmin maliyyə hesabatları sertifikatlı mütəxəssis tərəfindən audit edilməlidir). Maliyyə hesabatlarının audit edilməsi tələbi təşkilatların ölçüsü ilə əlaqələndirilə bilər (məsələn, Belçikada tam ştatlı işçilərinin sayı, yaxud ümumi gəlirlərinin səviyyəsi və ya əmlakları müəyyən miqdardan artıq olan birliklər və fondlar buna misaldır). Ən azı 29.5 və 31.6-cı maddələrə dəyişiklik edilərək kiçik QHT-lər, xüsusən də dövlət vəsaiti almayanlar hesabat və audit tələblərindən azad edilməlidir.
Müzakirə: Həm MSHBP, həm də İHAK şəxsi həyatın toxunulmazlığı hüququnu qoruyur. MSHBP-nin 17-ci maddəsində deyilir ki: “1) Heç kəs öz şəxsi və ailə həyatına, mənzilinə və ya yazışma sirrinə özbaşına və ya qanunsuz müdaxiləyə, habelə şərəf və nüfuzuna qanunsuz hücumlara məruz qalmamalıdır. 2) Hər kəs bu cür müdaxilə və ya hücumlardan qanunla qorunmaq hüququna malikdir”.32 İHAK-ın 8-ci maddəsi də şəxsi həyatın toxunulmazlığı hüququnu təsbit edir: “Hər kəs öz şəxsi və ailə həyatına, mənzilinə və yazışma sirrinə hörmət hüququna malikdir. Milli təhlükəsizlik və ictimai asayiş, ölkənin iqtisadi rifah maraqları naminə, iğtişaşın və ya cinayətin qarşısını almaq üçün sağlamlığı, yaxud mənəviyyatı mühafizə etmək üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan hallar istisna olmaqla, dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən bu hüququn həyata keçirilməsinə mane olmağa yol verilmir”. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi bir çox qərarlarında şəxsi həyatın toxunulmazlığı hüququnun hüdudlarını şərh edərək vurğulayıb ki, bu hüquq “fərdiyyət və şəxsi inkişaf hüququnu və digər insanlarla və ətraf aləmlə münasibətlər qurmaq və inkişaf etdirmək hüququnu” qoruyur və “peşə və ya biznes xarakterli fəaliyyətləri özündə ehtiva edə bilər”.33 Aparıcı Avropa alimləri bildiriblər ki şəxsi həyatın toxunulmazlığına aid iddialar: “... dövlət orqanlarına konfidensial (hesab edilən) məlumatları, məsələn, təşkilatın donorlarının adları və ünvanları və ya üzvlərinin siyahısı barədə məlumatları təqdim etmək öhdəliklərinə qarşı qaldırıla bilər. Aydındır ki, bu cür öhdəliklər siyasi sabitsizlik mühitində xüsusən (qeyri-populyar) ictimai təşviqat məqsədləri daşıyan təşkilatlar üçün zərərli ola bilər.34
Müzakirə: Keçid müddəalarından gördüyümüz kimi, bu Qanun Layihəsinin geriyə qüvvəsi olacaq və bu dəyişikliklərin qüvvəyə minməsindən əvvəl qeydiyyata alınmış bütün QHT-lər məhkəmə vasitəsilə mümkün ləğv olunma qorxusu altında onun müddəalarına əməl etməli olacaqlar. Keçid müddəalarının tələb etdiyi kimi fəaliyyətlərin və ya təsisçilərin uyğunlaşdırılması QHT-nin təsis sənədlərində dəyişikliklərə gətirib çıxaracaq, təsis sənədlərindəki dəyişikliklər isə Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata alınmalıdır. Lakin bu prosedur QHT-lərin yenidən qeydiyyatından xeyli sadədir və yalnız 5 iş günü müddətində aparılır. XI. Nəticə Qanun Layihəsinin təhlili göstərir ki, “QHT-lər haqqında” Azərbaycan Qanununa təklif olunan dəyişikliklər vətəndaş cəmiyyəti və demokratik cəmiyyət quruculuğunda geriyə doğru addımdır. Təklif olunan dəyişikliklər MSHBP-yə və insan hüquqlarına dair digər əsas beynəlxalq müqavilələrə ziddir.35 Onlar ayrı-seçkilik xarakteri daşıyır və (və ya) QHT-lərin, habelə QHT təsisçiləri və üzvləri olan fərdlərin hüquqlarını məhdudlaşdırır. Təklif olunan dəyişikliklərin qəbul edilməsi qaçılmaz olaraq Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə və BMT-nin İnsan Hüquqları Komitəsinə müraciətlərə gətirib çıxaracaq və yəqin ki, Azərbaycan Respublikasını dünya birliyi qarşısında pis vəziyyətdə qoyacaqdır. Ən pis ssenaridən danışsaq, Qanun beynəlxalq donorların xarici iqtisadi yardım göstərməkdən imtina etməsinə gətirib çıxaracaqdır, belə yardım yalnız demokratik rejimli ölkələrə göstərilir. ICNL “Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa təklif olunan dəyişiklikləri şərh etmək imkanını yüksək qiymətləndirir. Biz Azərbaycanın vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarına, parlament üzvlərinə, hökumətinə və nazirlik əməkdaşlarına faydalı olacaq dərəcədə əlavə istinad materiallarını təqdim etməkdən və sonrakı texniki yarıdımı göstərməkdən məmnun olardıq. 1 ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin Vətəndaş Cəmiyyəti Layihəsi Qeyri Kommersiya Hüququ üzrə Beynəlxalq Mərkəzinin tərəfdaşliği ilə Counterpart İnternational Təşkilatı tərəfindən həyata keçirilən təşəbbüsdür. ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin Vətəndaş Cəmiyyəti proqramın məqsədi ölkə vətəndaşları və Azərbaycan hökuməti üçün önəmli maraq kəsb edən iqtisadi və sosial islahatların icrasının təmsilçilik əsasında qurulmuş inkişafına dəstək verməkdir. 2 Digər dörd qanun bunlardır: “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” Qanun, “Qrant haqqında” Qanun, “Dövlət rüsumu haqqında” Qanun və İnzibati Xətalar Məcəlləsi. 3 “QHT-lər haqqında” Qanun 13 iyun 2000-ci ildə qəbul edilib və sonradan ona dəyişikliklər edilib. 4 Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (MSHBP) Azərbaycan tərəfindən 13 noyabr 1992-ci ildə ratifikasiya olunub. 5 İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının (İHAK) Azərbaycan tərəfindən 15 aprel 2002-ci ildə ratifikasiya olunub. 6 Görünür, bu müddəalar İHAK-ın 10-cu maddəsini də pozur, həmin maddə fikri ifadə etmək azadlığını, o cümlədən “öz rəyində qalmaq azadlığını, dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən hər hansı maneçilik olmadan və dövlət sərhədlərindən asılı olmayaraq, məlumat və ideyaları almaq və yaymaq azadlığını” qoruyur. 7 Bax: İHAK, 11-ci maddə; Sidirupulos Yunnaıstana qarşı məhkəmə işi, 4 Eur. Ct. H.R. 500 (1998). 8 5 oktyabr 2006-cı ildə həll edilmiş bu işi Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin İnternet saytında tapmaq olar: http://www.echr.coe.int/echr. 9 Yenə orada, 86-cı bənd. 10 Xorvatiya Konstitusiya Məhkəməsinin 3 fevral 2000-ci il tarixli qərarı; “Rəsmi Qəzet”in 16 fevral 2000-ci il tarixli 20-ci sayında dərc olunub. 11 Belçika Krallığı Avropa İttifaqı Komissiyasına qarşı, iş № C-172/98 (29 iyun 1999-cu il). 12 Həmçinin bu mənbəyə bax: “Belgian Non-Profit Associations and Belgian International Associations Lose Belgian Nationality and Residency Requirements for Their Members and Directors”, Bart Servaes, International Journal for Not-for-Profit Law, Vol. 3, Issue 2 (www.icnl.org). 13 Cəmiyyətdəki fərdlərin, qrupların və orqanların hamılıqla tanınan insan hüquqlarının və əsas azadlıqların təşviqi və müdafiəsi üzrə hüquq və vəzifələrinə dair BMT Bəyannaməsi (Hüquq müdafiəçiləri haqqında Bəyannamə), Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasının 53/144 saylı qətnaməsi (9 dekabr 1998-ci il), maddə 13. 14 Bax: Hüquq müdafiəçiləri haqqında Bəyannaməyə dair şərh; onu İnternetdə bu ünvanda tapmaq olar: http://www.ohchr.org/english/issues/defenders/declaration.htm. 15 Daha ətraflı məlumat üçün bu mənbəyə bax: Luke Eric Peterson and Nick Gallus, “International Investment Treaty Protection of Not-for-Profit Organizations,” The International Journal of Not-for-Profit Law (Vol. 10, Iss. 1, December 2007), onu İnternetdə bu ünvanda tapmaq olar: http://www.ijnl.org. 16 Yenə orada. 17 Mənbə: Public Interest Law Initiative, Enabling Civil Society: Practical Aspects of Freedom of Association Source Book (Budapest 2003), p.14. 18 Yenə orada. 19 Mənbə: Lebanon, ICCPR, A/52/40 vol. I (1997) 53 at paras. 357 and 358. 20 Mənbə: Lithuania, ICCPR, A/53/40 vol. I (1998) 30 at para. 177. 21 Nazirlər Komitəsinin üzv dövlətlərə Avropada qeyri-hökumət təşkilatlarının hüquqi statusuna dair CM/Rec(2007)14 saylı tövsiyəsi; Nazirlər Komitəsi tərəfindən 10 oktyabr 2007-ci ildə nazirlərin nümayəndələrinin 1006-cı iclasında qəbul edilib. 22 İctimai birlik – təsis sənədlərində müəyyən olunmuş məqsədlərlə ümumi maraqlar əsasında birləşmiş bir neçə fiziki və (və ya) hüquqi şəxsin təşəbbüsü ilə yaradılmış könüllü, özünüidarəedən, öz fəaliyyətinin əsas məqsədi kimi gəlir əldə etməyi nəzərdə tutmayan və əldə edilən gəliri öz üzvləri arasında bölməyən qeyri-hökumət təşkilatıdır. 23 Həmçinin bax: Nazirlər Komitəsinin üzv dövlətlərə Avropada qeyri-hökumət təşkilatlarının hüquqi statusuna dair CM/Rec(2007)14 saylı tövsiyəsi; Nazirlər Komitəsi tərəfindən 10 oktyabr 2007-ci ildə nazirlərin nümayəndələrinin 1006-cı iclasında qəbul edilib. (“QHT-lər ifadə azadlığı hüququndan və onlara şamil oluna bilən, ümumdünya və regional miqyasda tanınan bütün digər hüquq və azadlıqlardan istifadə etməlidirlər.”) 24 İnsan hüquqları haqqında Avropa Konvensiyasının (İHAK) təxminən eyni mətnli maddəsini şərh edən Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin aşağıdakı qərarlarına bax: “Açıq Qapı” təşkilatı və “Dublin Mamaları” İrlandiyaya qarşı (ərizələr N 14234/88 və 14235/88), 29 oktyabr 1992, 70-ci bənd; Avstriya Demokratik Əsgərlər İttifaqı və Qubi Avstriyaya qarşı (ərizə N 15153), 19 dekabr 1994, 37-ci bənd. 25 Bax: Sidiropulos Yunanıstana qarşı, 4 Eur. Ct. H.R. 500 (1998). 26 Türkiyə Birləşmiş Kommunist Partiyası və başqaları Türkiyəyə qaşı məhkəmə işi üzrə yuxarıda istinad edilən qərar. 27 Xorvatiya, Bosniya və Herseqovina Federasiyası, Serbiya Respublikası, Bolqarıstan, Çexiya Respublikası, Latviya, Slovakiya və Yuqoslaviya. 28 Rumıniya, Albaniya. 29 “Rusiya Federasiyasının bəzi qanunvericilik aktlarına dəyişikliklər edilməsi haqqında” Rusiya Federasiyasının 18-FZ saylı Federal Qanunu 17 yanvar 2006-cı ildə qüvvəyə minib. 30 Mənbə: Analysis of the Impact of Recent Regulatory Reforms on Non-commercial Organizations and Public Associations in Russia, by ICNL, December 2007 (onu www.icnl.org saytından tapmaq və ya müraciət əsasında ingiliscə və rusca əldə etmək olar). 31 Azərbaycanın İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 247-1ci maddəsi. 32 İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamənin 12-ci maddəsində təxminən eyni sözlərdən istifadə edilir. 33 Pek Birləşmiş Krallığa qarşı, 44647/98 [2003] Eur Court HR 44 (28 sentyabr 2003) (kursiv əlavə olunub). Həmçinin bax: Nimits Almaniyaya qarşı, 13710/87 [1992] Eur Court HR 80 (16 dekabr 1992). 34 Mənbə: Erik Denters and Wino van Veen, “Voluntary Organizations in Europe: the European Convention on Human Rights,” 1 IJNL 2 (December 1998) (kursiv əlavə olunub). 35 İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamədə (1948) (maddə 20), İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasında (1950) (maddə 11), habelə Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktda (1966) (maddə 22) təxminən eyni müddəalar yer alıb. Yüklə 167,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|