Qoşa qanad

Qayda	Hissələr arasında qüvvətli əlaqə	Fərdi xüsusiyyətlərə uyğunluq
Hissələrin mütəhərrikliyi
Qaz Maye Amorf Bərk maddə Kristal Canlı	– çox az çox az çox yüksək yüksək	– Çox zəif Qüvvətli Qüvvətli – Qüvvətli	Çox yüksək – – – – Yüksək

Həyat bu barədə sərhədsiz imkana malikdir. Canlı­lar­­da müşahidə olunan müdafiə xarakterli davranışları özü­nüqoruma sövq-təbiisinin nəticəsi hesab edirlər. Lakin elə davranışlar vardır ki, onlar bilavasitə instinktin nəticəsi deyil. İctimai fəaliyyətin müxtəlif sahələri buna misal ola bilər. Bu dolayı yollarla olsa da həyatı qorumaq instinkti ilə səsləşir. Beləliklə, fərd hissəsi olduğu həyatı – canlı aləmi qorumaqla özünü qorumuş olur. Canlı aləmi vəhdət kimi görmədən təbiətşünaslıqla ictimai hadisələr arasında ilişki, bağlılıq axtarmaq çətindir, bəlkə də heç mümkün de­yil.

Bir sözlə, fərdin həm bioloji, həm də ictimai funk­siyası həyatı yaşatmaqdır, özünün əbədiliyidir. Daha doğ­rusu, fərdin əbədiliyi həyatın əbədiliyində mümkündür.

Gətirilən misallardan canlı aləmdəki mərtəbəli quru­luş hesabına mürəkkəbləşmənin həyatın varlıq forması ki­mi davamlığı baxımından nə qədər böyük üstünlüklərə, di­namik imkanlara malik olduğunu gördük. Əgər bu üstün­lük­lər olmasaydı həyat öz zərifliyi ilə cansız aləmin rə­qa­bətinə dözə bilməz, imkanlarının məhdud səviyyəsində yox olardı.

Başqa canlılardan fərqli olaraq insan, inkişafının nis­bə­tən yüksək pilləsində öz varlığını qorumaqdan ötrü şə­rait arxasınca qaçmır, əksinə özü üçün şərait yaradır. Mə­sə­lən, kosmik uçuş zamanı o adi şəraiti özü ilə aparır, baş­qa sözlə, bioloji şərait dəyişərək kosmik şəraitə uy­ğun­la­şır. Təbiidir ki, bütün hallarda gözlənilməz şəraitlə üzləşib öz adi şəraitini saxlamaq həmişə mümkün deyil. Ona görə də insan baş verə biləcək şərait dəyişikliklərinə əvvəl­cə­dən hazır olmalıdır. Bu işi o, xarici aləmi öyrənməklə, da­ha doğrusu, öz elmi fəaliyyəti ilə yerinə yetirir. Bəlkə də “ya­şamaq zərurəti bu işin nəticələrinin əsas cəhətlərindən biridir”, – demək daha dürüst olardı. İnsanı belə fəaliyyətə – nəticəsi uzaq məqsəd güdən işlərə vadar edən təkcə tə­biətə hakim kəsilmək ehtirası deyil, həm də maraq, gö­zəllik hissi, başqasının taleyinə acımaq və bu kimi yaxın məqsədlərdir. Çoxu emosiyalardan ibarət olan bu hisslərin rolu təkcə öyrənilməli məsələlərə diqqəti cəlb etməklə bit­mir, həm də bu məsələlərin həlli üçün, düzgün fəaliyyət üçün qərar çıxarılmasına kömək göstərir.

Belə qərarların çıxarılmasına lazım olan bilik çox vaxt azlıq edir, ya da kənardan alınan məlumatlar arasında əlaqə itirilmiş olur. Bilik və məlumat gücünə dərhal qərar çıxarmaq nadir hallarda mümkündür. Mümkün qərarların formalaşması və onlardan hansına üstünlük verilməsində emosiyanın – hisslərin, yaradıcı fəhmin böyük rolu vardır.

Canlı orqanizm, mühiti ilə arasıkəsilməz maddələr mübadiləsindədir. Dediyimiz kimi o öz varlığını sax­la­maq­­dan ötrü mühitindən aldığı maddələr hesabına təzələ­nir, böyüyür. Bu maddələrin orqanizmə lazım olan başqa maddələrə çevrilməsi üçün münasib bioloji şərait tələb olunduğu kimi, alınan məlumatın da əlverişli qərarlara çev­rilməsinə uyğun emosional şərait gərəkdir.

Elmin də əməli məqsədlərindən biri və ən əsası bio­loji şəraitin idarəsidir. Buna münasib olaraq sənətin qar­şı­sında duran vəzifə insanın emosional şəraitini məqsə­də­uy­ğun idarə etməkdir. İlk baxışda sənətin məqsədi bayağı­laş­mış, buludlardan yerə endirilmiş kimi görünə bilər. Lakin belə deyil. Sənətin guya heç bir əməli əhəmiyyətindən ası­lı olmayaraq zövq mənbəyinə çevrilməsi fikri onun əsil və­zi­fəsini yerinə yetirmək üçün lazımdır. Sənətdə “həyatı qorumaq” qüvvəsi olmasaydı, bəlkə də bizi bu qədər dü­şün­dürməz, həyəcanlandırmazdı.

Xaricdən alınan məlumat iki hissədən ibarətdir; mə­lu­matın semantik hissəsi və estetik hissəsi. Qeyd etmək la­zım­dır ki, estetik hissə məlumatın bilavasitə sözbəsöz baş­qa dilə çevrilə bilməyən hissəsidir. Semantik hissəni isə is­tə­nilən dəqiqliklə hər dilə çevirmək olar.

Məsələn, hər bir cümlədəki məna onun daşıdığı se­man­tik məlumatdır. Cümlədə olan söz düzümü, deyiliş ça­ları, səs gözəlliyi estetik məlumat daşıyır.

Məlumatın yaratdığı emosional hisslər ümumi şəkil­də aşağıdakı səbəblərdən asılıdır:

1. 
   Orqanizmin ümumi fizioloji halı.
   
2. 
   Xarici məlumatın semantik hissəsi.
   
3. 
   Xarici məlumatın estetik hissəsi.
   

Semantik məlumat vaxtı ilə keçirilmiş emosional hiss­ləri oyadır.

Estetik məlumata gəlincə, onda bilavasitə heç bir tə­səv­vürsüz də emosiya yaratmaq imkanı vardır.

Ümumiyyətlə emosiyaların səbəbi bu göstərdikə­ri­mi­­zin müxtəlif çalarlı bağlılığı, qarşılıqlı əlaqəsidir. Başqa söz­lə, onların əmələ gəlməsində həm estetik, həm se­man­tik mə­lu­matların, həm də beyinin ümumi fizioloji halının birgə işi­nin nəticəsini görmək daha doğrudur.

Bu söhbətimizdə həyatın mahiyyəti haqqında müasir təsəvvürlərə, elmlə sənətin başlanğıc əlaqələrinə və bun­la­rın həyat üçün nə məqsəd daşıdığına ötəri nəzər saldıq. İn­di isə elm və sənətin yaradıcılıq sahələrindəki fərq və ümu­miliyini gözdən keçirək.