R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Jarohatlarn in g ikkilamchi tartibd a bitishi hozir aytib o'tilgan xususiyatlarga 
ega bo'lgani tufayli ham isha chandiq toqim a paydo bo'lishi va toqim a yoki organ- 
ning ixtisoslash ganfu nktsion al faolligi susayib qolishi bilan tugallanadi. C hun on ­
chi, bad an terisid a katta-katta jaro h atlar bo'lganida teri unum lari (jun lar yoki 
sochlar, y og' v a ter bezlari) q ad ar h alok bo'lib ketadi. Jarohatlarning ikkilam chi 
tartibd a bitish in ing asorati ortiqcha gran ulatsion to'qim a paydo bo'lishidirki, bu

---

narsa jaroh atn in g qaytadan epiteliy bilan qoplanish iga jid d iy to'sqinlik qiladi. 
Bunday hollarda granulatsion to'qim ani qirqib tashlash yoki k oagulatsiyalash 
yo'li bilan olib tashlanadi. Jarohatning bitishi birlam chi yoki ikkilam chiligidan 
qat’iy nazar, ch andiq to‘q im a h osil bo'lganida kollagen ham ortiqch a h osil bo‘lishi 
m um kin, bu n arsa keloid deb ataladigan o'sm asim on ch an d iq p ayd o bo'lishiga 
olib keladi. K eloid hosil bo'lishida odam nin g sh un ga o'ziga x o s tarzda m oyil 
bo'lishi aham iyatga ega. A m m o keloid hosil bo'lishin in g m exanizm i unchalik 
aniq em as. B ad an terisidagi operatsiya jarohati regen eratsiyasin in g y u q orid a 
tasvirlab o'tilgan xususiyatlari zararlangan b osh q a to'qim a va organ larda, m a sa ­
lan, o'pka abssessi, bu yrak infarktida bo'ladigan reparatsiyaga ham xarakterlidir. 
O ldiniga to'qim a detriti yo'qolib, yallig'lanish jaray on i b arh am topib ketishi 
kerak, sh undan keyin halok bo'lgan hujayralar o'rniga yash ash ga q o d ir hujay­
ralar paydo bo'lib, o'rniga tom ir ortgan biriktiruvchi to'qim a yuzaga keladi va 
ch andiq h osil bo'ladi. M odom iki sh un day ekan, h ar qan day jaro h atn in g bitishi 
ham p aren xim a tom onidan , ham strom a tom on idan b osh lan ad igan regenator 
jarayon lar bilan birgalikda davom etib boradi. Bu h o ld a ch an d iq hosil bo'ladi.
R egenerator jarayon larda kollagen m uhim rolni o'ynaydi, u aso san organ
va to'qim alar p aren xim asining o'ziga x o s tuzilishi shakllanib olishi va barqaror 
bo'lishida ishtirok etadi. K ollagen biriktiruvchi to'qim a aso siy oq sillarid an biridir. 
H ozirgi vaq td a kollagenning 8 ta xili ajratilgan, b u lar m olekulalarin in g tuzilishi 
va o d am organ izm ida olgan jo yi jih atidan bir-biridan farq qiladi. K ollagenning 
birinchi, ikkinchi va uchinchi xili interstisiydan jo y oladi v a fibrillyar tuzilishga 
ega bo'ladi, to'rtinchi v a beshinchi xillari tuzilishi jih atid an a m o r f bo'lib, inter- 
stisiy va bazal m em bran ada joylash adi. O ltinchi, yettinchi, sakkizinchi xillari 
kam bo'ladi, to'la-to'kis tariflan gan em as. K ollagenning stru k tura birligi—o'zak 
sh aklidagi m olekuladir. U larn in g har biri bu ralgan sp irald an iborat uchta apoli- 
p ep tid zanjirlardan tuzilgan.
Birinchi xili badan terisi, paylar, boylam lar, sh ox p ard ad a ko'plab topiladi 
va teri bilan suyaklar kollagenining 80— 85 foizini tashkil etadi. Ikkinchi xili 
tog'ay, ko'zning sh ishasim on tan asid a topiladi. U chinchi xili qon tom irlarida ko'p 
bo'ladi, teridagi um um iy kollagenning 10-20 foizini tashkil etadi. To'rtinchi va 
beshinchi xillari to'qim alarning bazal m em bran alarida uchraydi.
K ollagen ning o'tm ishdoshlari fibroblast rib o so m asid a sintezlanadi. Yangi 
hosil bo'lgan kollagen en doplazm atik retikulum sistern alarida ozgarish larga 
uchrab, keyin Golji komplelcsi tom onidan eruvchan p rokollagen sh aklida 
ajratib chiqariladi. Bu prokollagen fibroblastdan ch iqqan id an keyin tezgina eri- 
m aydigan kollagenga aylanadi. So'ngra kollagen m olekulalari agregatsiyalanib, 
yetuk kollagen fibrillalarini hosil qiladi.
Fibroblastlar biriktiruvchi toqim an in g elastik tolalarini va tarJcibida gliko- 
zam inglikan lar va fibronektin, lam inin sin gari bir nechta glikoproteidlar 
bo'ladigan gelm atriksn i ham sintezlab chiqaradi. G likozam in glikan lar oqsil bi-

---

Ian birikib, fibronektinga o'xshash proteoglikanlar hosil qiladi. Elastik tolalar, 
barqarorlash tiru vch i va tayanch funktsiyasini bajaruvchi kollagendan farq qilib, 
to'qim alarga elastiklik, cho'ziluvchanlik beradi.
Biriktiruvchi to q im a regeneratsiyasining uchta fazasi tasviriangan. Birinchi 
fazasi katabolik davrdan iborat bo'lib, bunda kollagen destru ksiyasi kuzatiladi. 
Ikkinchi fazasi anabolik, proliferativ yoki kollagen fazasidir, u odatda operatsi- 
yadan keyingi besh inch i kuni b osh lan ad i, asta-sekin p ish iq tortib, 3 oydan ke- 
yin ju d a ham p ish iq bo'lib q o lad igan kollagen hosil bo'lishi bilan davom etadi. 
B u n d a u zilish ga p ish iqlik d arajasi ushbu davrda jaroh atlan m agan teri pishiqligi- 
n in g atigi 70— 90 foiziga yetadi (uch inchi fazasi). B u fazad a jaroh atdagi kollagen 
m iq d o ri barq arorlash ib borish i aniqlan gan, lekin u zo‘r berib sintezlanib boradi. 
Yallig'lanish hujayralari v a fibroblastlar tom onidan ishlanib ch iqadigan kolla- 
genaza ferm enti tasirid a ortiqcha kollagen parchalanib ketadi. Shunday qilib,