R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

O peratsiya jarohatin in g birlamchi tartibda bitishi. O peratsiya qilinib, jarohat 
tikib qo'yilganidan keyin birinchi su tkad a un in g chetlari o rasid a qon laxtalari 
bo'ladi. Jarohat atrofidagi to q im ad a o'tkir yallig'lanish m an zarasi yuzaga kelib, 
polin uklear hujayralardan iborat infiltrat paydo bo'ladi. Ikkinchi kuni ikki xil 
jarayon — subepitelial to q im ad a qaytadan epiteliy paydo bo'lishi va fibrinoz 
ko'prikcha yuzaga kelishidan iborat jarayon avj olib boradi. Fibrin iplaridan 
iborat to'r paydo bo'lishi m an a shu jarayon larnin g avj olish iga yordam beradi, 
m an a shu to'r epitelial, m ezen xim al hujayralar va k apillarlar uchun go'yoki bir 
sinch b o lib xizm at qiladi. Q aytadan epiteliy paydo bo'lishi sh un dan boshlana- 
diki, proliferatsiyalanayotgan h u jayralar bir-biriga qarab cho'zilib b orad ig an va 
48 soatdan keyin jaroh atn in g o'rtasida bir-biriga tutashib, jaro h at yuzasini qop- 
lovchi bir qavat epitelial hujayralar h osil qiladi. So'n gra bu hujayralar zo'r berib 
proliferatsiyalanib va tabaqalashib, ko'p qavatli y assi epiteliy hosil qiladi. Jarohat 
chetlaridagi fibroblastlar gipertrofiyalanadi, u lar sitop lazm asin in g bazofiliyasi 
kuchayadi.
O peratsiyadan keyingi uchinchi kuni o'tkir travm atik yallig'lanish alom at- 
lari b ir qad ar bosilib qoladi, neytrofillar o rn ig a m akrofaglar paydo bo'ladi. Bu 
m akrofaglar yem irilgan hujayralarni, fibrin parch alarin i fagotsitlay boshlaydi. 
Beshinchi kuni jarohat tom irlar bilan yaxshigina tam in lan gan , hajm i jih atidan
uncha katta bo'lm agan gran ulatsion to q im a bilan to'ladi, b u to q im ad a har yer h ar 
yerga sochilgan kollagen fibrillalarini ko'rish m u m kin. B irinchi haftaning oxiriga 
kelib jaro h at epiteliy bilan qoplanadi, epiteliy tagid agi (subepitelial) to q im ad a 
esa tom irlar bilan tam in lan gan biriktiruvchi to q im a fibroblastlari kollagen ish ­
lab ch iqara boshlaydi. Ikkinchi hafta davom ida fibroblastlar bilan tom irlarn in g

---

p roliferatsiyasi davom etib b orad i, kollagen m iq d o ri ko'payadi. H osil bo'lgan 
ch andiq tom irlar bilan zo'r ta’m inlanishi hisobiga qip-qizil ran gda bo'lishi bi- 
lan ajralib turad i, lekin u elastik (yaxshi cho'ziladigan) bo'lm aydi. Yallig'lanish 
reaktsiyasi b atam o m barham topadi, lekin to q im ad a bitta-yarim ta m akrofaglar 
v a lim fotsitlarn i k o rish m um kin. Ikkinchi h aftaning oxirlariga borib chandiq 
h osil bo'lish jarayon i p oyon iga yetadi, lekin chandiq a w a lg i teriga o'xshab yaxshi 
cho'ziladigan, elastik bo'lm aydi.
Jaroh atn in g ikkilamchi tartibd a bitishi. B u jarayon jaroh atn in g birlam chi 
tartib d a bitish iga q aragan d a u zo q ro q davom etadi, chunki jaroh atn in g to'qima 
detritidan tozalan ib olishi va jaro h at n uqson in ing yash ash ga q o d ir hujayralar 
bilan to'lib b orish i uchun m a’lum vaqt kerak bo'ladi. G ran ulatsion to'qima av- 
valiga n u q so n n in g tagid a va ch etlarid a yuzaga keladi, chunki jarohat m arkazida 
yallig'lanish reaktsiyasi saqlan ib qo lgan bo'ladi. E k ssu d at so'rilib ketib, to'qima 
detriti p arch alari yoqolish i bilan jaro h at bosh dan -oyoq gran ulatsion toqim a 
bilan to'ladi. B u to'qim a jaro h at chetlaridagi epitelial hujayralar proliferatsiyasi 
va m igratsiy asi uchun o'rin bo'lishini ta’m in lab beradi. Jarohatning ikkilam chi 
tartib d a bitish id a ko'riladigan regeneratsiyaning birinchi xususiyati shuki, gran u ­
latsion to'qim a yum sh oq va m u loyim bo'ladi, epitelial hujayralar bir-biriga raso 
ro'para bo'lib h arakatlan m asdan , balki og'ishib, p astd agi granulatsion to'qim aga 
o'tib borish i m u m kin. Ikkinchi xususiyati jarohatning qisqarishidir, shu narsa 
katta-katta n u q son larn in g ham reparatsiyalan ishiga yordam beradi. Barcha ja- 
roh atlarn in g o'lcham lari dastlabki kattaligiga n isbatan olgan da 5— 10 foizga 
kichrayishi aniqlan gan, gran ulatsion to'qim adagi m iofibroblastlarning qisqarishi 
sh un ga sab ab bo'ladi. Bu fibroblastlarda m iofilam entlar topiladi. D em ak, m ana 
shu m u ltipoten t m ezen xim a hujayralari n uqson o'lcham larini kichraytira oladi, 
bu n u q so n keyin gran ulatsion to'qim a bilan to'lib, epiteliy bilan qoplanadi.
Sh u nd ay qilib, jaro h atn in g ikkilam chi tartibda bitishi birlam chi tartibda 
(«p e r p rim a» tarzida) bitishidan farq qiladi. Birinichidan, katta-katta jarohatlar 
to'qim alarn in g nekrozga uchrashi va ekssudativ yallig'lanish reaktsiyasi b o sh ­
lanish i bilan b irga davom etib b orad i. Ikkinichidan, gran ulatsion to'qim a jaro- 
hatlarnin g ikkilam chi bitish id a ancha katta o'rin tutadi. Vchinichidan, gran ulat­
sion to q im a d a neytrofillar v a m akrofaglar ancha ko'p bo'ladi, ya’ni to qim an in g 
sezilarli d arajad a zararlanishi birm u ncha kuchli yallig'lanish reaktsiyasi bilan 
b irga d av om etib b orad i. T o rtin ich idan , jaroh atn in g qisq arish i jaro h at ju d a katta 
bo'lgan m ah allard a kuzatiladi.