R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Hujayratia katalitik 
fermentlar paydo bo'lishi
Hujayraning o'zidagi 
lizosomalardan
Oqsil denaturatshasi
M ifn tsm la u y o c g u
IrrkositUr lizoso- 
niluMia
Hujayraning fermentlar 
ta'sirida hazm bo'lishi
KoQikvatsioB векгог
11-rasm . H ujayra n ekrozin in g avj olish m exanizm i
H u jayra tuzilm alarini hazm qilib yuboradigan ferm entlar sitoplazm ad a lizo- 
so m alarn in g m em bran alari yem irilgan m ah alda paydo bo'ladi. M a’lum ki, lizo­
so m alar m em bran a bilan o'ralib turad igan sitoplazm atik tanachalardir. U lar ich­
ki h azm jarayon in i am alga osh iradigan «organlar» bo'libgina qolm asd an , balki 
o'ziga x o s hujayra «qotillari» ham dir. Lizoso m alarda h ar xil gidrolitik ferm entlar 
bo'lib, 1-2 kun davom ida bular fagotsitlan gan m aterialni parchalash ga kirishadi. 
Geterofagotsitoz va autofagotsitoz lizo so m alar yordam ida yuzaga chiqadi.
G e te ro fa g o tsito z. Bu h o d isa ro‘y berganida atrofdagi muhitdan endositoz 
yo‘li bilan hujayraga m aterial o'tadi. M aterialni zarrach alar ko'rinishida ushlab 
olish fagotsitoz deb atalsa, m ayda m akrom olekulalarga eritish pinositoz deyila- 
di. G eterofagiyani «p rofession al» fagotsitlar (neytrofillar, m akrofaglar) am alga 
osh iradi, lekin bu h o d isa bosh qa turdagi hodisalarda ham kuzatilishi m um kin. 
B akteriyalarning neytrofillar tom o n idan tutib olinib, hazm qilinishi, nekrozga 
uch ragan hujayralarning m ak rofaglar tom onidan chiqarib yuborilishi, buyraklar 
b u ram a kanalchalarinin g proksim al bo'lim laridagi pinositozlangan oq sil pufak- 
ch alari reabsorbsiyasi geterofagotsitozga m iso l bo‘la oladi.
A utofagotsitoz. 0 ‘z-o‘zidan hazm bo‘lish, y a’ni autohazm bo'lish hodisasini 
y u z a g a chiqaradigan lizosom alar autolizosom a deb, shu jarayon nin g o'zi esa auto-

---

fagiya deb ataladi. Ko'pgina hollarda hujayraning ayrim bir organellasi xu dd i 
m itoxondriyalari yoki endoplazm atik retikulum i h ar yer h ar yeridan zararlani­
shi va keyinchalik shu zararlangan qism lari h azm bo'lib ketishi. Lekin hujayra­
ning funktsional holati odatdagicha saqlan ib qolishi m u m kin. A trofiyaga u chra­
gan hujayralarda autofagiya ayniqsa sezilarli bo'ladi.
Lizosom alarnin g ferm entlari ko'pchilik o q sillar va uglevodlarni parchalab 
yuborishga qodirdir, lekin ba’zi lipidlar hazm bo'lm asdan saq lan ib qolaveradi. 
D etritni yutib olgan lizosom alar hujayralarda q o ld iq tanach alar tariq asid a qolib 
ketaverishi yoki hujayradan tash q ariga itarib ch iqarilish i m um kin. Lipofussin
pigm enti hazm bo'lm agan m aterial hisoblan adi va lip idlarn in g hujayralar ichi­
d a peroksidlanishi n atijasida yuzaga keladi. Ba’zi b o y o q m oddalar, chunonchi, 
atm osferadan nafasga olinadigan ko'm ir m o d d asi zarralari yoki badan terisiga 
igna bilan xat bitish, yoxud n aqsh solish uchun ishlatiladigan bo'yoq, y an i p ig ­
m ent m akrofaglarn in g fagolizosom alarid a u zo q (n echa o n yillab) saqlan ib turi­
shi m um kin.
Lizoso m alar chiqindi tashlanadigan jo y bo'lib h am hisoblan adi, chunki me- 
tabolizm ga kirisha olm aydigan od atd an tash qari m o d d alarn i hujayralar shu 
lizosom alarga ajratib chiqaradi.
H u jay ra o'lim i, ya’n i n e k ro zin in g b elg ila ri. H ujayraning o'lim i uning si­
toplazm asi va yadrosida ro'y beradigan m uayyan o zgarish lar bilan ta’riflanadi. 
Z ararlanish ho disasi qaytm as bo'lganida yad ro d a r o y beradigan o'zgarishlarni 
uch turga b o lish m u m kin: 1) kariolizis, 2) kariopiknoz, 3) karioreksis.
K ariolizis bazofil hujayralar yadrosining y o q o lib ketishi bilan birga davom
etadigan jarayon bo'lib, dezoksiribonukleaza ferm enti faoliyatining zo'rayishiga 
bog'liq. B u ferm ent D N K ni fosfat k islota va yadro b o y o q larin i o'ziga olm aydigan 
nuklein asoslarga parchalaydi.