R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

larning shu tariqa loyqa bo'lib bo‘kishi osongina qaytib ketadigan moslashtiruvchi 
jaray o n bolib hisoblanadi va ko‘pchilik hollarda hujayra funktsiyalarining izdan 
chiqishi bilan birga davom etmaydi. H ujayra adaptatsiyasiga hozirgin a aytib 
o‘tilgan jarayondan tash qari atrofiya va gipertrofiya hodisalari ham kiradi.
A TR O FIY A
Atrofiya hujayra substansiyasi yoqolib ketishi tufayli hujayra olcham larining 
kichrayib qolishidir. Atrofiyaning eng muhim sab ab lari quyidagilardir: 1) hujayra 
fun ktsional faolligining susayishi (ishlam aslikdan boshlanadigan atrofiya), 2) in- 
nervatsiya buzilishi, 3) qon bilan tam inlanish darajasin in gp asay ish i, 4) notogri 
ovqatlanish, 5) endokrin regulatsiya buzilishi, chunki gorm on lar ayniqsa, in su ­
lin, tiroksin, glukokortikoidlar, prostaglandinlar o q sil alm ashinuvi tezligiga tasir 
qiladi.
H ujayralarning kichrayib ketishiga nim a sabab bo‘lgandan qat’i nazar atro­
fiya m ah alida hujayralar yashash layoqatini hali saqlab turadi. Atrofiyaga u ch ra­
gan hujayralar m itoxondriyalari va m iofilam entlarining soni kam aygani, en d o­
plazm atik retikulum h ajm i kichrayib qolgani bilan tariflan adi. A trofiya m ah alida

---

gid rolitik proteazalar konsentratsiyasi ortadi. B iroq bu en zim lar sitoplazm aga 
sh un ch aki ajralib ch iq m asd an (chunki bu narsa idora etib bo'lm aydigan hujayra 
d estru k siy asiga olib kelishi m u m kin ), balki autofagosom a vakuolalariga birika- 
di. Sh u n d ay qilib, ko'pchilik hollarda atrofiya autofagosom a vakuolalari sonining 
sezilarli d arajad a ortib borish i bilan birga dav om etadi.
G IP E R T R O F IY A
Gipertrofiya hujayra olch am larin ing kattalashuvidir. Bu jarayon ga hujayra­
larn in g k o p g in a qism i qo'shilib ketadigan b o lsa , u holda organlar gipertrofiyasi 
bosh lan ad i.
G ipertrofiyaga quyidagilar sabab bo'lishi m um kin: 1) funktsional faol- 
likn in g kuchayishi, 2) gorm on larn in g o'ziga x o s tasiri. G ipertrofiya fiziologik 
v a p ato lo g ik jarayon lar m ah alida kuzatilishi m um kin. H om iladorlik davrida 
b ach ad o n n in g fiziologik tarzda kattalashib borishi h ujayralar gipertrofiyasi (hu­
jay ralar o'lcham larining kattalashuvi) va hujayralar giperplaziyasi (hujayralar 
so n in in g ortish i) g a bog'liqdir.
B ach ad o n m uskul hujayralari gipertrofiyasi ayol jin siy gorm on lari — es- 
trogen lar tasirid a silliq m uskul hujayralarida joylash gan estrogen retseptorlari 
ishtiroki bilan jo n lan ad i. Bu retseptorlar gorm on larning yadro dagi D N K bilan 
o'zaro ta sir qilishiga yo'l ochadi va shu tariqa silliq m uskul hujayralaridagi oqsil 
sin tezin i kuchaytiradi.
O q sil sintezi jarayon larin ing kuchayishi shu hujayralarning gipertrofiyaga 
u ch rash iga olib boradi. Bu — gorm on lar tasiriga aloqad or fiziologik gipertrofi­
y a g a  m isoldir.
Jism on iy jih atdan ortiqcha zo'r keladigan sharoitlarda hujayralar hajm ining 
kattalash uvi tabiatan adaptiv deb hisoblanuvchi gipertrofiyaga m isol bo'lishi 
m u m kin . M iok ard va skelet m uskullari hujayralari ayniqsa gipertrofiyalanadi, 
ch un ki u lar kuchayib borayotgan alm ash in uv jarayon lari d arajasiga m itoz yo'li 
bilan bo'linib, m o slan a olm aydi. M asalan , arterial b o sim y u q ori ko'tarilganida 
k ard iom iotsitlar gipertrofiyasi zo'rayib boradi. Jism on an zo‘r keladigan sharoit­
lard a skelet m uskullari hujayralari gipertrofiyalanadi. B u n d a hujayraning ehti- 
yoji bilan fun ktsional im koniyatlari o'rtasida m uvozanat q aror topadigan bo'lishi 
uchun ferm en tlar va filam entlar k o p ro q sintezlanadi. M iofilam entlar sonining 
ko'payishi m etabolizm kuchli bo'lib turgan i holda jism on iy jih atdan xiyla zo'r 
b erish ga im kon tu g 'd irad i.
K ardiom iotsitlarn in g adaptiv gipertrofiyasiga sabab bo'lgan om illar o z
tasirin i o'tkazishda davom etaveradigan bo'lsa, bu n arsa o'sha hujayralarning 
ad ap tiv im koniyatlari tugab qolishiga olib kelishi m um kin. A n a sh un da m uskul 
to lalarid a dekom pen satsiya jarayon lari boshlanadiki, bu n in g aso sid a qisqaruv- 
chan m iofibrillyar elem entlarning lizisga uchrashi va kam ayib qolishi yotadi. 
D ek om pen satsiyan in g aso siy sabablari: 1) gipertrofiyalangan tolalarning qon bi-

---