R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

qarilik pigm enti deb ham yuritiladi.
H U JA Y R A Q A YTA R VA Q A Y TM A S Z A R A R L A N IS H IN IN G
M O R F O L O G IY A SI
A lteratsiya bo'ladigan tuzilish aynashining aso siy xillari distrofiya va nek- 
rozdir, bularni k o rib chiqishni subm ikroskopik o zgarish lar bilan tanishishdan 
boshlaym iz.
Patogen om illar tasir etganida hujayra organellalarin ing h am m asi ham alte- 
ratsiyaga uchrashi m um kin.
Plazm atik m em bran in g alteratsiyasiga alo q ad o r o zgarish lar hujayra zarar­
lanishining ilk bosqich ida yuzaga keladi va ionlar m uvozanati idora etilishi iz­
dan chiqqanini aks ettiradi. B unda hujayra bo'rtib, sitoplazm atik pufakchalar 
hosil bo'ladi, m ikrovorsinkalar kalta tortib, shakli o'zgarib qoladi, psevdom iyelin 
tuzilm alari paydo bo'ladi, hujayralararo b og'lan ish lar eskirib, y oq olib ketadi. Bu 
o'zgarishlar tez orad a yuz beradi va tabiatan qaytar bo‘ladi. B irm un cha kechki 
bosqichlarda, qaytm as zararlanish m ah alida faqat hujayra m em bran alarigina 
em as, balki barcha organellalar m em branalari yem iriladi.
M itoxon driyalarda alterativ o'zgarishlar ishem iya sharoitlarida ju d a tez 
va ba’zi kim yoviy m o d d alar ta’sir qilgan m ah allard a birm uncha sekin avj olib 
boradi. Ishem iyaning birm uncha erta bosqich ida m itoxon driyalar kondensatsi- 
yalanadi, lekin keyinchalik ju d a tezlik bilan bo'kib boradi, ularn ing bo'kishi 
m itoxondriyalarning ichki to'siqlaridagi ion o'zgarishlariga b og'liq bo'ladi. Ishe- 
m iyadan keyin 30 m inut o'tgach, m itoxon driyalar m atrik sida zich osm iofil tuzil­
m alar paydo b o lad i. M an a shu zich tuzilm alar lipoproteidli kom pleks lipidlari- 
dan iborat bo'lib, qaytm as jarayonlar boshlangan idan darak beradi. R eperfuziya 
va kim yoviy m oddalard an zararlanish bosh lan gan m ah alida bu zich d on alar 
kalsiyga boy bo'ladi. Q aytm as zararlanish uchun m itoxon driyalarnin g b irm u n ­
cha sezilarli d arajada bo'kishi, m itoxondriya m em bran alarin in g butunlay uzilib, 
keyinchalik kalsiylanishi xarakterlidir.
Patogen om il tasir etganidan keyingi ilk bosqich lard a en doplazm atik re- 
tikulum ning kengayishi kuzatiladiki, bu suv va ionlarning alm ash in ish idagi

---

o'zgarishlar bilan bog'liqdir. Keyinchalik ribosom alar g'adirbudur endoplazm a- 
tik retikulu m d an uzilib ch iqadi, p olisom alar parchalanib, m o n osom alarga ayla­
n adi. Ayni vaq td a oq sil sintezi susayib ketadi. H ozir bayon etilayotgan reak- 
siyalar h am qaytardir, lekin patogen om il tasiri davom etib boradigan bo'lsa, 
en d o plazm atik retikulum tarkibiy qism lariga parchalanib, psevdom iyelin struk- 
turalari hosil bo'ladi.
Q aytar zararlanish b osq ich id a lizo som alar oqish tusda, bo'rtgan bo'ladi, lizo­
so m a ferm entlari ajralib ch iqqan in i ko'rsatadigan belgilar k o z g a tashlanm aydi. 
L etal zararlanish boshlanish i bilan lizosom alar uzilib p archalanadi va o‘lik h u ­
jay ra vu ju didan butunlay yo'qolib ketishi m um kin.
H U JA Y R A D IST R O F IY A L A R I
Y u qorida aytib o'tilganidek, zararlanish tufayli hujayrada struktura o'zga- 
rish lari bosh lan m asid an ilgari u n d agi alm ashinuv va ferm entativ jarayonlar 
izd an ch iqadi, bu jarayon lar m orfologik jih atdan har xil ifodalangan bo'ladi. 
M asalan , m itoxon driyalarnin g bo‘kishi, kristallarining kalta tortib qolishi, 
m atriks ran gin in g ochishi hujayrada adenozintrifosfat yetishm ayotganidan va 
gipo ktsiyan in g b ev osita oqibati tariq asid a hujayradagi oksidlanish jarayonlari 
bu zilgan ligidan dalolat beradi.
K lassik p atologiyada hujayra m etabolizm inin g izdan chiqishini funktsiyasi- 
n in g bu zilishi bilan birga davom etib b orad igan distrofik jarayonlar deb qarash 
rasm bo'lgan. B u jarayon lar uchun xarakterli narsa hujayrada h ar xil alm ashinuv 
m ah su lo tlarin in g to'planib qolishidir. D istrofik jarayonlarni hujayrada to'planib 
b o rad ig an kim yoviy m o ddalarn in g tabiatiga qarab toifalarga ajratish qabu l q i­
lingan. C hun on chi, tabiatan oq sildan iborat kiritm alar paydo bo'lsa, bunda oqsil 
alm ash in uv in in g izdan chiqqanligi (oqsil degeneratsiyasi) to'g‘risida gap boradi, 
bordi-yu, hujayrada yog Tar, lipidlar kiritm alari topiladigan bo'lsa, buniyog' d is­
trofiyasi deb aytiladi. Shunga y arash a hujayrada pigm entlar, uglevodlar alm ash ­
inuvi ham buzilishi m um kin va hokazo.
Sh u nday qilib, distrofiya, asosan, h u jayra metabolizmi izdan chiqishi tufayli