R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

yashirin davri, proliferatsiya (papula, dom boqcha, infiltrat) davri, destruksiya- 
lanish (yara) dav ri va reparatsiya (chandiqlanish) davri tafovut qilin adi. Teri 
leyshm aniozi har xil turlarining patom orfologiyasida ba’zi xu su siyatlar bor. 
C hunonchi, shaharlarga x o s teri leyshm aniozi uchun ko'proq p o lim o rf hujayrali 
proliferativ yallig'lanishning u stu n turishi xarakterlidir. Yallig'lanish infiltrati 
dastlabki 6— 8 oy m obayn ida gistiotsitlardan, epitelioid va ulkan hu jayralardan 
iborat bo'lib turadi. Infiltratda leyshm aniyalar topiladi. Infiltrat so h asid agi teri 
epiteliysi asta-sekin yem irilib, p o st hosil qilib b orad i. Yaralanish jarayon i m a ­
halida infiltratda neytrofil leykotsitlar paydo bo'ladi. B irm un cha kechki m uddat- 
larda (8-oydan keyin) infiltrat tarkibi o'zgaradi: lim foid v a p lazm atik hujayralar 
ustun turadigan bo'lib b orad i. Teri leyshm aniozining qish loqlarga x o s bo'lgan 
zoon oz xilid a yallig'lanish infiltrati birm uncha ken g va ch uq ur bo'lib, teri unum - 
lari va tom irlarga ham o'tadi. Jarayon teri osti kletchatkasigacha tarqalib boradi. 
U shbu turdagi teri leyshm aniozi uchun yallig'lanish infiltrati so h asid a nekroz 
b o lish i xarakterlidir. N ekrotik m assalar ko'chib tushgan idan keyin yaralar h o ­
sil bo'ladi. Yaqin atrofdagi jo ylard a vaskulitlar boshlanib, biriktiruvchi to'qim a 
m ukoid va fibrinoid bo'kish h o d isasiga uchraydi, biroq, kasal jo y batam om et 
olgan idan keyin ham perivaskular lim fogistiotsitar infiltratlar va leyshm aniylar 
u zoq vaqtgacha saqlanib qoladi.
Infeksiya yuqqan m ah ald a leyshmaniozning diffuz-infiltrativ xili va tuberku- 
loid leyshmanioz boshlanish i h am m um kin. Birinchi h o ld a terid a faqatgin a diffuz 
gistiotsitar infiltratsiya paydo bo'lib, terining ch uqur qatlam lariga ju d a sezilarli 
d arajad a shish keladi, lim foidplazm atik reaktsiya bo'lm aydi. L eysh m anioznin g 
tuberkuloid xili uchun epitelioid, lim foid va p lazm atik hu jayralardan tashkil 
topgan tugunchalar xarakterlidir.

---

Leyshm aniyalar dastlabki kasallik ochoqlaridan lim fa yo'llari bo'ylab regionar 
lim fa tu g u n iga yetib b orish i v a u yerda do m b o q ch alar h o sil qilishi, lim fangitlar 
va lim fad en itlarga sabab bo'lishi m u m kin. Teri leyshm aniozi tabiatan qaytalanib 
tu rad igan su ru n kali kasallik tu siga kirishi va ch and iq so h asid a m ayda-m ayda 
d o m b o q c h a la r paydo bo'lishi bilan davom etib borishi m um kin.
K lin ik m a n z ara si. Teri leyshm aniozining yuqorida aytib o'tilgan hollari uchun 
kasallik n in g siklik tarzd a o'tib borishi xarakterlidir. Teri leyshm aniozining klinik 
ko'rinishlari birlam chi leysh m an iom a (ertangi, kechki leyshm aniom a), diffuz- 
infiltrlovchi leysh m an iom a v a tuberkuloidni o'z ich iga oladi.
Teri leysh m an iozin in g sh ah arga x o s xilida kasalliknin g yashirin davri 2 —8 
oy, goh o 3— 5-yiIgacha b orad i. K asallik bir yil ch am asi davom etadi. B em or­
n in g u m u m iy ahvoli qon iqarli bo'ladi. Papulalar, d o m b o q ch alar korin ish id agi 
tash q i o'zgarishlar asta-sekin avj olib b o rad i, yaralar yuza bo'ladi. O datda 1— 3 ta 
d u m alo q sh aklli yara hosil bo'lib, u n in g atrofida kattagina infiltrat yuzaga keladi 
(kasallikn in g b osh id an h iso blagan da 10— 13-oyga borib). Yaradan seroz-yiringli 
su yuqlik chiqib turadi. H osil bo'ladigan ch andiq oldin iga qizil bo'lsa, keyin oqa- 
rib boradi.
Teri leysh m an iozin in g qish lo q q a x o s xili og'irroq o'tadi. K asallikning yashi­
rin davri birm u n ch a q isq a (1— 4 hafta) bo'ladi. Keyin do'm boqcha yuzaga kelib, 
tezgina o s ib b o rad id a, ch ip qon ga o'xshagan infiltratga aylanadi. B arvaqt n ek­
ro tik jaray o n lar boshlanib, ch uqur yaralar, d o m b o q ch alar hosil bo'lishi, lim- 
fangoitlar va lim fad en itlar boshlanish i xarakterlidir. Yaralar bezillab turadigan, 
og'riydigan bo'ladi.
A so r a tla ri. Y aralarning atrofida saram asga o'xshab ketadigan o'zgarishlar 
ro'y berish i va lim fan gitlar boshlanish i xarakterlidir. O yoq zararlanib, lim fangit­
lar bo'lgan id a oyoq p an jasi, b o ld ir ju d a sezilarli darajada sh ishib ketadi. Ikkilam - 
chi infeksiya qo'shilgudek bo'lsa, kasalliknin g o'tishi og'irlash ib qoladi.
V IS S E R A L L E Y SH M A N IO Z
V isseral leyshm an ioz (bo lalar leyshm aniozi, ichki leyshm anioz, kala-azar va 
hokazo) barch a qitalarning tropik, subtropik va qism an m o'tadil iqlim li minta- 
qalarida tarqalgan . A so san uchta turi bor: o'rta dengiz — O 'rta O siyo turi, hind 
turi va Sh arqiy A frik a turi.
Sh ah arlar v a qish loqlard agi kasallik o'choqlarida visseral leyshm anioz qo'z- 
gatu v ch ilarin in g rezervuarlari itlar, chiya bo'rilar, tulkilar, yum ronqoziqlardir. 
U ning tarqatuvchilari esa h ar xil turdagi iskabtopar chivinlar bo'lib hisoblanadi.
P a to lo g ik a n a to m iy a si. K asallik qo'zg'atuvchisi badan terisiga kirgan 
jo y d a birlam chi affekt — p ap u la yuzaga keladi, u n d a leyshm aniylar bo'ladi. 
Leyshm aniyalar p ap u lad an regionar lim fa tuguniga yetib borib, so n g ra lim fa 
tom irlariga o'tadi, bu yerdan esa qon oq im iga tushib, kasalliknin g tarqalib 
bo rish ig a sab ab bo'ladi. Ichki o rgan lar — taloq, jigar, ko'm ik, lim fa tugunlari, 
buyrak, o'pkadagi m o n otsitar-m akrofagal sistem a hujayralari leyshm aniyalarni

---

yutib oladi, sh u n arsa bu organlarn in g kattalashib b o rish ig a olib keladi. Siste- 
m aga dah ld or endotelioz boshlanadi.
T aloq to'q qizil tu sga kirib, asta-sekin kattalashib b orad i. Eti qattiq bo'lishi 
bilan ajralib turadi. Ba’zan go y atd a kattalashib, kichik ch an o q bo'shlig'igacha 
tushib b orad i. K esib ko'rilganida infarktlar ko'zga tashlan adi. M ikroskop bilan 
tekshirganida talo q lim foid to'qim asi bilan p u lpasin in g atrofiyaga u chragan i 
m a’lum bo'ladi. 0 ‘sib ketgan biriktiruvchi to'qim a o rasid a ich iga leyshm aniyalar 
qalash ib ketgan yirik hujayralarni k o rish m um kin. K o'm ik giperem iya tufayli 
qizarib ketadi. H ujayralarining tarkibi prom iyelotsitar bo'ladi.
Jigarda K upfer hujayralari leyshm aniylarga to'lib-toshib ketadi, gipertrofiya 
tufayli jig a r to'sinlari bosilib qoladi. G epatotsitlarda yog'li va oq silli distrofiya 
boshlanadi. Splenotoksik jig a r sirrozi boshlanish i m um kin.
Buyrak, m iok ard d a yog'li va oq silli distrofiya m an zarasi ko'zga tashlanadi. 
Leyshm aniyalar ingichka v a yo'gon ichaklar sh illiq p ard asin in g stro m asiga 
joylashib olgan id a m onotsitar-m akrofagal sistem a ish lam ay qo'yadi, n atijada ik ­
kilam chi infeksiya qo'shilib, enterit v a kolit avj olib boradi.
K lin ik m a n z ara si. Inkubatsion davri o'rtacha 3-6 oy. K asallikn in g o'tkir va 
surunkali tarzda o'tib borad igan xillari tafovut qilinadi. K asallik n in g o'tkir tarz­
d a o'tishi ak sari yosh bolalarda kuzatiladi. U ning su ru n kali turi katta yosh dagi 
bolalarda uchraydi.
Bu protozoy infeksiya u zo q davom etadigan noto'g'ri isitm a, zo'rayib boruvchi 
anem iya, leykopeniya va trom bopeniya bilan o'tadi. Su st ifodalan gan kolit, um u- 
m iy darm on qurishi, badan terisin in g kerkib turishi xarakterlidir. K asallik n in g
3—6 oyida talo q keskin kattalashib, qo rin bo'shlig' in in g ko'p qism in i egallab 
olishi m um kin. Jigar, lim fa tugunlari k am roq darajad a kattalashadi. M o d d alar 
alm ashinuvi ancha izdan chiqib, p aren xim atoz organ larda distrofik jarayon lar 
boshlanadi. K asallikning keyingi davrlarida sh ishlar p ayd o bo'lib, gem orragik 
sin drom bosh lan adi — petexiyalar yuzaga kelishi, b u run , m ilklardan qon ketib 
turishi sh u lar jum lasidan dir.
A so r a tla ri. Ko'pincha k asalliknin g keyingi davrlarida sezilarli leykopeniya 
borligi ustiga boshlanadi. Ikkilam chi bakterial infeksiyaning qo'shilishi yiringli- 
yallig'lanish va nekrotik jarayonlar: pioderm iya, bron xopnevm oniya, flegm onoz 
va nekrotik angina, enterit va enterokolit bosh lanish iga olib keladi.
S E P S IS