R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Ichak am yobiazi (am yobali endemik dizenteriya) — surunkali protozoy kasallik 
bolib, qaytalanib turadigangem orra~
E tio lo g iy a si v a p ato g en ezi. B u kasallikning qo'zg'atuvchisi En tam oeba hys- 
tolytika nom li so d d a jonivor (dizenteriya am yobasi, ichak am yobasi) dir. Ichak 
am yobasin in g rivojlanish siklida ikki davr: vegetativ davr bilan tinchlik davri 
b o lib o'tadi. Vegetativ davrida un in g to q im ad a yashaydigan, katta vegetativ 
shakli, ichak yo'lida yashaydigan va sista oldi shakli tafovut qilinadi. T o qim ada 
yashaydigan va katta vegetativ shakllari o'tkir am yobiaz m ah alid a ichak 
suyuqligida va ichak devorida topiladi; ichak yo'lida yash aydigan va sista oldi

---

sh akllari, sh un in gdek sistalarn in g o'zi kasallikdan tuzalib kelayotgan va sista- 
larni tash ib yuruvchi kishilarda tash q ariga chiqib turadi.
A m yobiaz issiq iqlim li m am lakatlard a, ju m lad an M arkaziy O siyo va Kavkaz 
orti m am lakatlarid a ken g tarqalgandir. B u k asallikn in g aso siy m an bai axlati 
bilan tash qi m u hitga am yobalarn i ch iqarib turadigan od am (1 g axlatda ba’zan 
6 m ln. gach a am yoba sistalari bo'ladi). Sistalar yuq qan ovqat yoki su v iste’m ol 
qilin gan id a k asallik od am larga yuqib qoladi. Sistalar odam larnin g iflos qo llari 
va p ash sh alar orqali yuqadi. A yniqsa issiq m am lakatlard a so g‘ lorn o d am lar ora- 
sid a am yobalarn i tashib yurish h o d isalari ko‘p uchrashini aytib o’tish zarur.
Infeksiyaning avj olib b orish m exan izm ida am yobalarn in g ichak devoriga 
v a hatto q o n to m irlariga kirib olishi m u h im aham iyatga ega, bu h o d isa am y o­
b alarn in g harakatchan b o lib, to q im alarn i lizisga uchratadigan gialu ronidaza va 
b o sh q a ferm en tlarni ch iqarib tu rish iga bog'liq. G ialuronidaza ishlab chiqaradi- 
gan ba’zi bakteriyalar ham am yobalarn in g ichak devoriga o'rnashib olishiga yor- 
d am beradi. A m yobalar ichak bezlari orqali sh ilim shiq p ard a tagid agi qatlam ga 
o‘tib, shu yerda ich ak m ikroflorasi bilan infeksiyalangan n ekroz o‘choqIarini h o ­
sil qiladi. N atijad a ichakda yaralar paydo bo'ladi, am yobalar gem atogen yo‘l bilan 
tarq algan id a esa jigar v a b o sh q a o rgan lar ham zararlanadi. O rgan izm am yoba al- 
lergenlari va kasaln in g autoallergenlari bilan sensibillanib borishini hiso bga olib 
b orish kerak. A m yobiazn ing avj olib borish id a am yobalar virulentligi, kasallik 
y uq qan o d am n in g sh axsiy xususiyatlari, hazm yo lin in g ahvoli ham aham iyatga 
ega. A m yobiaz va asoratlarin in g klin ik jihatdan ifodalangan shakllari kop in ch a 
trop ik v a su btrop ik iqlim m in taq alarid a uchraydiki, bu organizm nin g haddan 
tash q ari qizib ketishi, su v va tuz aim ashin uvin in g izdan chiqib ketishi, aholining 
ovqatlan ish va turm u sh sh aroitlariga b o g 'liq bo‘lsa ajab em as.
P a to lo g ik an ato m iy asi. Bakteriai dizenteriyadan farq qilib, p atologikjarayon
a so san ко‘rich ak so h asidan jo y oladi. Sigm asim o n ichak, y o g o n ichakning, taloq 
va jig ar yon id agi bu kilm alari aloh id a-alo h id a zararlanishi ham m um kin. K asal­
lik n in g ilk b osqich id a zararlangan ichak bo'lim ining shilliq p ard asi o'rtasida 
sarg'ish -o q n uqtasi bo'ladigan qizg‘ ish rangli d o g'lar ko'zga tashlanadi. K asallik 
zo'rayib borgan i sayin ichak shilliq p ard asid a diam etri 1 sm keladigan, yiringlab 
turgan bir talay yaralar yuzaga keladi, ularning chetlari ju d a qizarib ketgan, bir 
q ad ar o'yilgan bo'ladi. A m yoba dizenteriyasi m ah alida ko'riladigan an a shunday 
yaralarn i ko'pincha flyaga yoki butilka sh ishaga o'xshatishadi, chunki bu yara- 
n in g sh illiq p ard aga ochiladigan og'zi ju d a kichkina bo'ladi. Ichkarida asosan , 
sh illiq p ard a tagid agi qavatda va bu n d an ch uq urroqd a nekrotik jarayon tarqalib 
boraveradi. B u yaralarning tubi och yash il rangda b o lad i. Faqat shilliq p ard a 
tagid agi qavatgacha tushib borad igan dizenteriya yaralaridan farq qilib, am yo­
biaz m ah alidagi yaralar ichaknin g seroz qatlam igacha tushib borishga moyil 
bo'ladi. shu n arsa ichak teshilib, p eritonit boshlanish xavfini tug'diradi. Yara 
sekin lik bilan ch uqurlashib borad igan bo'lsa, qo'shni organlar va qorin pardasi 
o 'rtasida bitish m alar paydo b o lib , ich ak teshilm ay qolishi m um kin. Ichakning

---

m uskulli qatlam i parezga uchraydi, shu m u nosabat bilan ichak yo'li kengayib 
turadi. U ncha tipik bo'lm agan hollarda yaralar bir-biriga qo'shilib ketadi (diffuz 
am yobiaz deb shuni aytiladi). Ichak devorida gan gren oz o'zgarishlar boshlanib, 
ichak devori ju d a shishib ketadi.
N ekrotik m assalar iriganida ichida yarim suyuq, kulran g-gun girt yoki jigar- 
ran gnam o (qon aralashgan i uchun) m oddalar bo'ladigan bo'shliqlar yuzaga k e ­
ladi. Biriktiruvchi to'qim a qatlam larining qoldiqlari an a sh un day bo'shliqlarning 
ichki yuzasini tukdor qilib ko'rsatadi yoki bu lu tsim on m o d d ag a o'xshatib qo'yadi. 
Ikkilam chi bakterial infeksiyada ch in akam absesslar paydo bo'ladi. Ichak tayoq- 
chasi va anaerob m ikroblar yiringni ju d a qo'lan sa xidli qilib qo'yadi. A bsesslar 
ancha katta — bolanin g boshiday va bundan ko'ra k attaro q bo'lib qolishi m u m ­
kin. M ikroskop bilan tekshirib ko'rilganida shilliq p ard ad a detrit, leykositlar va 
odatdagi ichak florasi bilan to'lib turgan rahn alar p ay d o bo'ladi. Fibrin topil- 
m aydi. Yara tubining so h asid a qism an parchalanib turgan am yobalarni ko'rish 
m um kin. Ichakdan ishlanib ch iqadigan sh ilim sh iq da am yobalar ko'p bo'ladi. 
K asallik avj olib b organ i sayin ichak shilim shig'i tob ora quyuq, yopishqoq, 
qatlam -qatlam bo'lib b orad i. A m yobiazda to'qim alar irishga m oyil bo'ladiki, bu 
n arsa kasallik jarayon iga o'ziga x o s tus beradi. H u jayralarn in g kasallikka javo- 
b an ko'rsatadigan reaktsiyasi su st ifodalangan bo'ladi. A m yobalarnin g patogen 
xossallarin i yuzaga ch iqaradigan litik ferm entlar am yobalar o'lganidan keyin 
ajralib chiqishi elektron m ikroskop bilan olib bo rilgan teksh irishlarda an iqlan ­
gan. K asallikdan holi to'qim a ch egarasida am yoban in g to q im alard a yashaydigan 
shakllarini ko'rish m u m kin, bular h ar xil kattalikda, so x ta oyoqli bo'ladi. Vakuol­
lashgan sitop lazm asid a h ar xil kiritm alar, eritrotsitlar, b osh q a hujayralarning 
parchalari ko'zga tashlanadi, lekin bakteriyalari bo'lm aydi. N oq u lay sh aroitlarda 
parazit sista oldi d avriga o'tib, kichrayib qoladi. Sistalarn in g devori m e’d a shirasi- 
ning hazm qiluvchi tasiriga berilm aydi. Shu sab ab d an ham am yobalar pardasi- 
ning yem irilishi faqat ко‘richakda ko'riladi.
Yaralar aksari bitib, asar qold irm aydi yoki ch andiqlan ib bitadi. Ba’zan zarar­
langan ichak bo'lim ida chandiqlanib qolgan jo y lar kuzatiladi. Ingichka ichak 
am yobiaz bilan ju d a k am dan -kam zararlanadi, b u n d a aso san Peyer pilakchalari 
ham shikastlanadi.
K lin ik m a n z ara si. B u kasallik birdan boshlanib, qaytalanib turadigan s u ­
runkali dard tusiga kirib boradi. K asallikning o'tkir d av rid a bem orlar darm on
qurib holsizlanishdan, ba’zan ishtaha pasayib ketgan i, qo rin d a og'riq borligi- 
dan, b osh og'rib turish idan noliydi. K eyinchalik ich surib, od am k un iga 5 m ar- 
tadan 15 m artagach a h ojatga boraboshlaydi. A xlatd a b ir talay sh ilim shiq va qon 
bo'ladi, shuning uchun u go'sht seli tusiga kirib qoladi. H arorat kotarilm ayd i 
yoki subfebril darajad a bo'ladi, lekin 39° gacha ko'tarilishi m um kin. Surunkali 
am yobiaz u zo q davom etgan id a o d am tinkasi qurib, ozib ketadi, gipovitam inoz, 
b a z a n kaxeksiya boshlanadi.
A so r a tla ri ichakka alo q ad o r va ichakdan tash q aridagi asoratlarga bo'linadi. 
B u larnin g birinchisi ju m lasiga ichakdagi yaralarning teshilishi tufayli boshlan-

---

gan peritonit, to'g'ri ichakning tash q ariga chiqib qolishi, am yobaga alo q ad o r ap- 
p en ditsit, ichakdan qon ketishi, ich akn in g torayib qolish i kiradi.
A m yobalarn in g gem atogen yo‘l bilan ichakdan o‘tishiga aloqad or ikkin­
ch i tu rd agi asoratlardan ko'pincha am yobalar tufayli boshlangan gepatit, o'tkir 
ich ak am yobiazi m ah alida b osh lan ad igan jigar abssessi kiradi. A m yobalar qopqa 
ven asi bo'ylab tarqalib borib, jig a rg a yetishi va u n d a m ayda yoki katta-katta 
ab ssesslar hosil qilishi m u m kin. Lekin bular aslida absesslar bo'lmay, balki nek­
roz o c h o q lari bo'ladi. U lardan ch iqadigan yiring ju d a quyuq bo'lib, yum shab, 
sh ilim sh iq sim o n bo'lib qolgan to'qim aga o'xshab qoladi. A bsessn in g chetlarida 
sirro tik tarzda o zgarg an ancha ken g jo ylar k o z g a tashlanadi.
O 'p ka zararlangan ida pn evm op atiya boshlanishi va abssesslar paydo bo'lishi 
m u m k in . A m yobiazn ing ancha k am uchraydigan aso ratlari ju m lasiga m etasta- 
tik m iya abssesslari kiradi, bu lar n ekroz o'choqlari va yum sh ab qolgan joylardan 
ib orat bo'ladi, bu n d ay jo ylard a h u jayra reaktsiyasi o d am d a u nch a sezilm aydi va 
atrofd agi to'qim a bilan o'rtadagi ch egarad a am yobalar topiladi.
T aloq, lim fa tugunlari, o't p ufagi, qovuq, m oyak, bo'g'im lar, bach ad on bo'yni, 
q in d a h am m etastatik m o d d alar bo'lgan ligi tasvirlangan. A m yobalarnin g teriga 
h am o'tishi oraliq so h asid a yaralar p ayd o bo'lishiga olib keladi.
Peritonit ham o'lim ga sabab bo'lishi m um kin.
L E Y SH M A N IO Z
Leysh m an ioz faqat m a’lum geografik m in taqalarga x o s bo'lgan transm issiv 
k asallik lar ju m lasig a kiradi. O d am d a uchraydigan leyshm an iozn ing ikki xili ta­
fovu t qilin adi: teri leyshm aniozi v a visseral leyshm anioz. Shu ikkala xilining turli 
geo grafik va klin ik-epidem iologik variantlari bor.
E tio lo g iy a si v a p ato g en ezi. Leyshm anioznin g qo'zg'atuvchilari ikki turdagi 
leyshm aniylardir, ular bir-biridan tam o m boshqacha bo'lib o'tadigan ikki xil 
kasallik k a olib boradi. U larn in g biri bad an terisini zararlab, u n d a yaralar paydo 
qilad i (teri leyshm aniozi — «yom on jaro h at»), ikkinchisi ichki organ lar zarar- 
lan ish iga sabab bo'ladi (u m u m iy infeksion kasallik h isoblan adigan visseral 
leysh m an ioz). Teri leyshm aniozi qo'zgatuvchisini 1898-yili P. R Borovskiy Tosh- 
ken tda k a sh f etgan, visseral leyshm an ioz qo'zg'atuvchisini esa 1902-yili D onovan 
H in d isto n d a topgan. Shu ikkala xil leyshm aniylarning qo'zg’atuvchilari m ustaqil 
turlar bo'lib hisoblanadi. C hun on chi, shaharlarga xos teri leyshm aniozining 
qo'zg'atuvchisi L. tropika m in or bo'lsa, qish loqlarga x o s teri leyshm aniozining 
qo'zg'atuvchisi L. trop ika m ajordir. V isseral leyshm anioz qo'zg'atuvchisi e sa L. 
do n o van i bo'lib hisoblanadi. Leyshm aniylarning shu keyingi turi o'zining hayot 
sik lid a ikki davrni bosh dan kechiradi: 1) xivchinsiz davri, bunda leyshm aniylar 
u m u rtq ali xo'jayin organ izm ida h u jayra ichida parazitlik qilib yashaydi (badan 
terisi, sh illiq pardalar, taloq, jigar, ko'm ik, lim fa tugun larin in g m akrofaglari va 
fagotsitlovch i b o sh q a hujayralarida); 2) leyshm aniylarning xivchinli davri, b u n ­
d a k asallik qo'zg'atuvchisi shu kasallikn i yuqtiruvchi u m urtqasiz hayvon (iskab- 
to p ar ch ivin )n in g ichagida p arazitlik qilib yashaydi.

---

T E R I L E Y SH M A N IO Z I
Teri leyshm aniozini (B orovskiy kasalJigi, A sh xo b o d , Q o'qon yarasi, yom on 
jarohat, pendin yarasi v a h okazo) tarqatuvchilar sh ah arlarda isk ab to par chivin- 
lar, qish loq joylarida esa m ayd a kem iruvchi hayvonlar (q u m sich qon lari, yum - 
ronqoziqlar), shuningdek suvda va quruqlikda yashovchi h ar xil jonivorlardir. 
M arkaziy O siyoda A shxobod, M ari, A ndijon, Q o q o n , X o 'jan d atroflarida va 
b osh q a joylarda teri leyshm an iozin in g tabiiy o ch oq lari bor.
Bu kasallikning ikki turi tafovut qilinadi: yarasi kech och ilad igan , shaharlar- 
g a x o s xili (quruq xili) va tez yara bo'lib ketadigan qish loqlarga x o s xili (pilchirab 
turadigan xili).
A ntropon oz leyshm aniozini yuqtiradigan m an ba shu kasallik bilan og'rigan
bem orlar bo'lsa, zoon oz leyshm aniozi m ayda kem iruvchi h ayvonlardan yuqadi.
K asallik qo'zgatuvchilarm i F lebotom u s avlodiga kiradigan h ar xil isk ab to par 
chivinlar tarqatadi. O siyod agi kasallik o'choqlarida F lebotom u s p ap atasi turiga 
k iradigan iskabtopar chivinlar epidem iologik jih atdan xavfli bo'lib h isoblan adi.
P a to lo g ik an ato m iy asi. Patologik jarayon kasallik qo'zg'atuvchisining o rg a ­
nizm ga kirgan jo yd a proliferativ yallig'lanish och o gi (leyshm an ioz granulyom a- 
si) ko'rinishida boshlanadi. Leyshm aniozning avj olib b o rish id a kasalliknin g