R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

mentlar.
G E M O G L O B IN O G E N P IG M E N T L A R I
G em oglobin n orm ad a eritrotsitlarning parchalanishi va eritrotsitlar m assa- 
sin in g tin m ay yangilanib turishiga b og'liq bo'lgan bir qancha siklik o'zgarishlarni 
b o sh d an kechiradi. Q izil qon tanach alari destruksiyasi, ya’ni parchalanishi ikki 
yo'l b ilan — gem oliz v a eritrofagiya yo'li b ilan bo'lishi m um kin.
G em oliz — eritrotsitlardan gem oglobin ajralib chiqishi — bir qancha p a ­
tologik jarayon lar m ah alida kuchayadi. B unda gem oliz tom irlar tarm og'in ing 
ch eklangan bir joyida, m asalan , stazlar so h asida (m ahalliy gem oliz) yoki butun

---

tom irlar o'zanida bo'lib o'tishi m um kin (um um iy gem oliz). G em oliz aylanib tu r­
gan qon ichida (intravaskular gem oliz) yoki to m ir tash q arisid a (ekstravaskular 
gem oliz) ro'y berishi m um kin. Shu m u nosabat bilan tom irlar o zan i ichida hosil 
bo'ladigan pigm entlar (gematoporfirin, o't pigm entlari, bezgak pigm enti) va qon 
o'zanidan tashqarida hosil bo'ladigan pigm entlar (gem osiderin) tafovut qilinadi.
Kuchli gem oliz n orm ad a h am uchraydigan pigm en tlar (m asalan , ge m o sid e­
rin, bilirubin) m iqd orin in g keskin ko'payib ketishiga v a n o rm ad a uchram aydigan
pigm entlar (m asalan , bezgak pigm en ti) hosil bo'lib, to'planib b orish ig a olib keli- 
shi m um kin.
To'qim alarda gem aglobinli pigm en tlar to'planib qolishi m u n o sabati bilan bir 
qancha kasalliklarga asosiy sabab bo'luvchi har xil tu rdagi endogen pigm entatsi- 
yalar paydo bo'lishi m um kin.
G e m o sid erin gem m o d d asi parchalangan ida hosil b o la d i va op tik m ik ro s­
kop ostida ko'zga yaqqol tash lan adigan tillaran g-sariq tusli d on alar yoki kristal- 
lar ko'rinishida bo'lishi bilan ajralib turadi. G em osid erin gem oglobin tom irlar 
ichida parchalangan ida ham , tom irlardan tash q arid a p arch alan gan ida ham
hosil bo'laveradi. G em osid erin granulalari (d on alari) ferritin m itsellalarining 
top lam id an iboratdir, bular faqat elektron m ik roskop ostid a topiladi va apofer- 
ritin deb yuritiladi. G em osid erin n i bosh qa p igm en tlari — m elanin lipofussin - 
dan farq qilib, ajratib olish uchun berlin lazuri bilan qo'yiladigan reaktsiyadan 
foydalanish kerak. B u reaktsiya n atijasida gem osid erin ko'k ran gga b oyalad i.
G em osiderin ning ortiqcha m iq d o rd a to'planib qolishi gem osideroz deb a ta­
ladi. G em osideroz m ahalliy yoki butun sistem aga yoyilgan bo'lishi m um kin.
M ahalliy gem osideroz o d atd a to'qim alar va tana bo'shliqlariga qon quyilib 
qolgan ida yoki venoz qon u zo q dim lan ib turib, m ayda-m ayda qontalashlar p ay­
d o bo'lganida yuzaga keladi. O d am n in g biror jo yi lat egan ida paydo bo'ladigan
qontalash m ahalliy gem osiderozga m isoldir. Q on talash ran gin ing o'zgarib b o ri­
shi gem oglobin da bo'lib o'tadigan o'zgarishlarni aks ettirib o'tadi. Q on talash 
a w a lig a qon quyilib qolgan jo yd a to'plangan eritrotsitlarn in g ran giga yarash a 
ko'kim tir-qizg'ish tu sda bo'lad. So'ngra eritrotsitlarni m ak rofaglar fagotsitlaydi- 
da, gem oglobinni parchalab, a w a l biliverdin (sariq-yashil rangli pigm en t), keyin 
bilirubin (yashil-jigarrang tusli p igm en t) hosil qiladi. Pirovard n atijada tarkibida 
tem ir bo'ladigan tillaran g-sariq rangli pigm ent gem osid erin hosil bo'ladi.
Surunkali yurak yetishm ovchiligi n atijasida o'pkada venoz qon u zo q d im ­
lanib qoladigan paytlarda diapedezga aloqad or bir talay qontalashlar paydo 
bo'lishi ko'riladi. Ayni vaqtda yuzaga keladigan gem osid erin alveolalarning 
m ononuklear hujayralariga yutiladi. Ichiga gem osid erin to'plangan m ak ro fa­
glar tillaran g*sariq tusli d o n ad or sharlarga aylanadi. B u lar ko'p m iqd ord a alveo­
lalarning tosiq larid a, o'pka lim fa tom irlari v a lim fa bezlarida topiladi. D o n ad o r 
sh arlar revm atizm m u nosabati bilan yurakda n u q son p ayd o bo'lib, dekom pen- 
satsiya davriga kirgan bem orlarn in g b alg am id a h am paydo bo'ladi, — «yu rak
n uqson i» hujayralari deb shularni aytiladi.

---

G e m ato m ad a gem atoidin degan pigm en t ham hosil bo'ladi. O ch sariq rangda 
bo'ladigan bu kristalik pigm ent tarkibida tem ir yo‘q, u hujayralardan tashqarida 
hosil bo'ladi, kim yoviy jihatdan o lgan d a bilirubinga yaqin.
G em osid erin
A m o rf
H osil bo'ladi
K islorodli joyda
H ujayralar ichida
G em atoidin
K ristalik
H osil bo'ladi
K islorodsiz
joyda
H ujayralardan
tashqarida
7— 10 kunlikdan eskirgan gem atom a tekshirib ko'riladigan bo'lsa, uning 
chetki qism id agi tirik hujayralar ichida qo'ng'ir gem osid erin pigm entni, o'lik 
to'qim alarining o'rtasida esa gem atoidin kristallarini topish m um kin.
Ba’zi hollarda gem atoidin u m um an h o sil bo'lm aydi. Yum shoq kletchatkadagi 
gem atom alar, m asalan , ko'z tagid agi yu m sh oq to'qim alarda p aydo bo'ladigan ge- 
m ato m alar tez bir necha kundan keyin so'rilib ketadigan hollarda ana shunday 
bo'ladi. Ju d a zich, qattiq to'qim aga, m asalan , qattiq m iya p ard asiga quyulib q o l­
gan qon , aksincha, o n yillar m obayn id a ham so'rilaverm aydi.