R İMÂM-ı Âzam bayrağI

İMAMZÂDE, MUHAMMED B. EBÛ BEKİR

Ebü'l-Mehâsin Rüknülislâm Sedîdüddîn Muhammed b. Ebî Bekr İbrâhîm eş-Şargi el-Buhârî (ö. 573/1177)

Şircatü'I-IsIâm adlı eseriyle tanınan Hanefî fakihi.

Rebîülevvei 491'de (Şubat 1098) Buha­ra yakınlarında Semerkantyolu üzerinde­ki Şarğ köyünde doğdu. Babasının göre­vinden dolayı İmamzâde lakabıyla anılmış olmalıdır. Doğduğu köyün adının aslında Çarğ olduğu ve Arapça'ya Şarğ şeklinde geçtiği kaydedilmekte ¹²⁸ İmamzâde'nin bazı kaynaklarda ¹²⁹ Semerkant civarındaki Cûğ adlı köye nisbet edilip Cûgî olarak anılmasının yanlış olduğu belirtilmektedir.¹³⁰ Semerkandî nisbesiyle anılması da ¹³¹ aynı hatadan kaynaklan­mış olmalıdır. Kaynaklarda Rükneddin ve Mecdüddin lakaplarıyla da anılan İmamzâde'nin hocaları arasında Ebü'l-Kâsım Ali b. Ahmed el-Kelâbâzî, Şemsüleimme Ebü'l-Fazl Bekir b. Muhammed ez-Zeren-cerî, Mecdüleimme Ebû Bekir Muham­med b. Abdullah es-Sürhaketî, Radıyyüd-din en-Nîsâbûrî. Hâce Yûsuf el-Hemedânî gibi âlimler sayılmakta, Nîsâbûrî'den hi-lâfiyat öğrendiği. Hemedânî'den tasav­vuf eğitimi aldığı kaydedilmektedir. Ta1-Hmü'l-müte'allim müellifi Burhânülis-lâm ez-Zernûcî, Ubeyduliah b. İbrahim el-Mahbûbî ve Muhammed b. Abdüssettâr el-Kerderî onun yetiştirdiği talebelerden bazılarıdır. Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem'ânî kendisinden rivayette bulun­muştur. İmamzâde'nin Buhara'da müf­tülük ve vaizlik yaptığı, geniş bir maluma­ta sahip edip, şair, hayır sahibi, muttaki bir zat olduğu belirtilmektedir.

Eserleri.

1. Şir'atü'l-İslâm ilâ dâri's-selâm. Bir ilmihal ve ahlâk kitabı olup iba­detler yanında gündelik hayata dair bir­çok konudaki sünnet ve âdâb hakkında bilgi verilmektedir. Diğer ilmihallerden farklı olarak ibadetlerle ilgili farz, vacip vb. fıkhî hükümlere temas edilmeyen Şir'atü'l-İslâm Osmanlı âlimleri arasında çok rağbet görmüş, çeşitli şerh ve tercü­meleri yapılmıştır. Hanîf İbrahim Efendi, kapsadığı konular bakımından önemli ol­makla birlikte çok sayıda münker hadisle asılsız haberin yer aldığı söylenen ¹³² bu kitaptaki hadislerin kaynak­larını ve sıhhat derecelerini Gâyetü'l-merâm fî tahrîci ehâdîşi Şir'aü'l-İslâm adlı eserinde tesbit etmiştir.¹³³ Kütüphanelerde bir­çok nüshası bulunan eser Seyyid Alizâde'-nin şerhiyle birlikte basılmıştır.

Şerhleri.

a) Yahya Halîfe diye bilinen Yahya b. Bah-şî (ö. 840/1436), Şerhu Şir'ati'l-İslâm. ¹³⁴

b) Seyyid Alizâde diye de anılan Ya'küb b. Seyyid Ali er-Rû-mî el-Bursevî, Mefâtîhu'l-cinân ve me-şâbîhu'l-cenân. ¹³⁵

c) Kurt Mehmed Efendi, Mür-şidü'1-enâm ilâ dâri's-selâm.¹³⁶

Tercümeleri,

a) Rav-zatü'l-İslâm ti tercümeli Şir'ati'l-îslâm. Âbidî mahlaslı Bahri Efendi adlı bir şair tarafından 917'de (1511) yapılan man­zum tercüme olup çeşitli yazma nüsha­ları mevcuttur. ¹³⁷

b) Tercüme-i Şir'atü'l-İslâm. Hacı Ahmed b. Seyyid el-Bîgâvî'nin yaptığı tercümedir. ¹³⁸

c) Şir'atü'l-İs­lâm Tercümesi. İmam Mustafa (Mustafa Dede) tarafından 1018'de (1609) tamam­lanan manzum bir tercümedir.¹³⁹ Bursalı Mehmed Tâhir, Mehmed b. İbra­him adlı bir kişinin manzum tercümesine ait yazmanın Yahya Efendi Kütüphane-si'nde bulunduğunu söyler.¹⁴⁰

d) Şir'atü'l-İslâm: Müs-lümanın Görgü Kitabı. ¹⁴¹

2. 'Uküdü'i-akâid fî fünûni'l-fevâ'id. Manzum bir eser­dir.¹⁴²

3. Şürûtü'ş-şalât.¹⁴³ Brockelmann'ın 'Uküdün manzû-me min süneni Seyyidi'l-mürselîn adıy­la zikrettiği eser ¹⁴⁴ ayrı bir kitap olmayıp Şir'atü'l-İslâm'm ba­şında müellifin eserini nitelemek için kullandığı bir ifadedir.

Bibliyografya :

Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem'ânî, et-Tahbirfî'l-rnu'cemi'l-kebîrinşı Münîre Nâcî Sa­lim), Bağdad 1395/1975, II, 261-262; Yâküt. Mu'cemü'l-büldân, III, 276-277; Kureşî. el-Ce-uâhirü'l-mudıyye,\\\, 103-104; İbn Kutluboğa. Tâcü't-terâcim, Bağdad 1962, s. 60; 'föşköpri-zâde. rafcafcâ(ü7-/uA:a/ıâ'(nşr. Ahmed Neyİe), Muşu! 1961, s. 95; Keşfü'z-zunûn, II, 1044, 1156; Leknevî, el-Feoâ'idü'l-behiyye, s. 161; Osmanlı Müellifleri,], 146, 199; II, 54; Brockel-mann. GAL, I, 464; Suppl., 1, 642-643; Hediy-yetüV arifin, II, 98; Kehhâle. Muccemü'l-mü'el-liltn, IX, 116; Yusuf Ziya Kavata, XI ue XII. Asır­larda Karahanltlar Devrinde Mâuâra' al-Nahr islam Hukukçuları, Ankara 1976, s. 113-114; Ahmet Özel. Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 53-54; İsa Kayaalp. "Abtdî ve Ravza-tü'I-İslâm'L Hakkında", Hizmet, sy. 8, İstanbul 1997, s. 45-47; Cemil Akpınar. "Hanîf İbrahim Efendi", D/A, XV!, 40.

İMAMZÂDE ABDÜLAZİM ¹⁴⁵

İMAMZÂDE ESAD EFENDİ

(ö. 1851) Osmanlı âlimi, kazasker.

İstanbul'da doğduğu belirtilirse de do­ğum tarihi, çocukluğu ve öğrenimi hak­kında bilgi verilmemektedir. Zeyrek Ca­mii imamlarından Abdullah isimli Konya­lı bir zatın oğlu olup babasına nisbetle İmamzâde" lakabıyla şöhret bulmuştur. Bazı kaynaklarda babasının adı Ahmed diye geçer.¹⁴⁶ Bir müddet dersiam ve müderris olarak görev yapan Mehmed Esad Efendi Rama­zan 1232'de (Temmuz 1817) Kudüs, Rebî-ülâhir 1239'da (Araiık 1823) Mısır, 1243'te(1827) Medine. 1245'te (1829) Halep kadılıklarına getirildi ve aynı yıl Mekke kadılığı payesi aldı. Daha sonra evkaf mü­fettişliği yaptı; bu sırada İstanbul kadılı­ğı payesi aldı.

Esad Efendi, 1254'te (1838) kurulması kararlaştırılan rüşdiye mektepleri hakkın­daki bazı düşüncelerini 1255 yılı Muhar­rem ayı başlarında (Mart 1839 ortaları) hü­kümete bir lâyiha şeklinde sundu. Lâyiha­da ortaya konulan görüşler dikkate alına­rak sıbyan mektebini bitirenlerin devam edeceği Mekteb-i Ulûm-i Edebiyye ve Mekteb-i Maârif-i Adliyye adıyla iki mek­tep kuruldu. Esad Efendi, Anadolu kazas­kerliği pâyesiyle bu mekteplerin nezâreti­ne tayin edildi. 1256 (1840) yılında Rume­li kazaskerliği payesi aldı. Zilkade 1265'te (Ekim 1849) Nezâret-i Mekatib müdür­lüğüne getirildi ve Meclis-i Vâlâ-yı Ah-kâm-ı Adliyye üyesi oldu. Esad Efendi 3 Cemâziyevvel 1267'de (7 Mart 1851) ve­fat etti. Kabri Süleymaniye Türbesi civa­rındadır. Bazı kaynaklarda ölüm tarihi 1276 (1859) olarak gösterilirse de ¹⁴⁷ mezar taşındaki kitabede yukarıdaki tarih kayıtlıdır.

Doğru sözlü ve sözünü sakınmayan bir kişi olduğu kaydedilen Esad Efendi'nin padişah nezdinde de itibar gördüğü anla­şılmaktadır. 1226-1240 (1811-1825) yılla­rında muhatap ve 1241-1251 (1826-1835) yıllarında mukarrir olarak huzur dersleri­ne katılmıştır. Halvetiyye tarikatının Yiğit­başı şubesine mensup olan Esad Efendi, yeniçeriliğin kaldırılması esnasında ule­mâdan diğer zevat gibi padişahın yanında yer almıştır. Oğlu Mehmed Mesud Efen­di Yenişehir ve Filibe kadılığı yapmıştır.

Eserleri.

1. Dürr-i Yekta. Hanefî fıkhın­da sahih kabul edilen görüşlerden derle­nerek kaleme alınan Türkçe bir ilmihal olup çeşitli baskıları yapılmıştır.¹⁴⁸ Rüş-diye mekteplerinde ders kitabı olarak oku­tulan eser, sonradan üzerinde bazı düzelt­meler yapılarak Musahhah Dürr-i Yek­ta adıyla da basılmıştır. ¹⁴⁹

2. Dürr-i Yekta Şerhi. Bizzat müellifin kendi eserine yaz­dığı şerhtir. Çok sayıda baskısı bulunan

eser ¹⁵⁰ A. Re­şit Avanoğlu ve A. Faruk Meyan tarafın­dan Latin harfleriyle de yayımlanmıştır.¹⁵¹

3. Şerhu's-Sirâciy-ye ü'l-îeiâiz. Secâvendî'nin ferâize dair eserinin Türkçe şerhidir. Bahr-i faiz İî İlmi'l-ferâiz veya Cerîdetü'l-ferâiz ad­larıyla da anılan şerhin 1249'da (1833) tamamlandığı anlaşılmaktadır.¹⁵²

4. Feth-i Kostantmiyye.¹⁵³ Sultan II. Mahmud tarafından yaptırılan, istan­bul'da medfun ashâb-ı kiramın kabir yer­lerine dair çalışmalar vesilesiyle padişa­ha takdim edilmek üzere kaleme alınmış­tır. Eserde fetihle ilgili hadis açıklanır ve Emevîler ile Abbasîler döneminde İstan­bul'u almak için gerçekleştirilen seferler hakkında kısaca bilgi verilir. Daha sonra İstanbul'un Fâtih Sultan Mehmed tara­fından fethi. Ebû Eyyûb el-Ensârî'nin kabrinin yerinin bulunması ve ashaptan İstanbul'da medfun olan diğer zevatın mezar yerleri hakkındaki malumat özet­lenir (İstanbul 1273, 1285).

Esad Efendi'nin Bakara sûresinin212. âyetinin Türkçe tefsiri ¹⁵⁴ ve Müiteka'l-ebhur'-da süt akrabalığı konusundaki istisnaları açıklamak için kaleme aldığı iki risalesin­den başka ¹⁵⁵ Tenkidü İmâm-zâde Es'ad: Risale fî telhisi'1-ma'nâ ve tashihi'l-Frâb, Risale fi'î-ebvâb, Risa­le fî tefrîkı'l-kaiiyye ve't-taşdîk, Risa­le fi'1-hisâb, Risale fî vazH'l-kadem ve refaha fi's-sücûd ¹⁵⁶ Es'ile veecvibeadlı risâleleriyle mantık ilmi ve Arap gramerine ilişkin te­mel bilgiler için hazırladığı tablonun Mec-mû'atü'r-resâ3il adı altında tıpkıbasımı yapılmıştır.¹⁵⁷ Ayrıca hat sanatıy­la meşgul olduğu anlaşılan Esad Efendi'­nin bizzat kendi el yazısıyla bir meşk mu-rakkaı da mevcuttur ¹⁵⁸ Güzelhisârî'nin Hil-yetü'n-nâcî adlı eseri bazı müellifler ta­rafından, muhtemelen baskıya esas alı­nan nüshanın başına yazdığı takrizden dolayı Esad Efendİ'ye nisbet edilmiştir.¹⁵⁹

Bibliyografya :

Mecmü'atü'r-resâ'il |baskı yeri ve tarihi yok], MÜİF Ktp., Arapgirli, nr. 582; Sicill-i Osmânî, I, 341; Osmanlı Müellifleri,], 244; Türkiye Maa­rif Tarihi, II, 386-406; fzâ^u'l-meknûn. I, 455; Hediyyetü't-'ârirtn, II, 372; Ebül'ulâ Mardin. Hu­zur Dersleri, İstanbul 1951, I, 112; a.e. (nşr. İs­met Sungurbey), İstanbul 1966, II-111, 155-156; Kehhâle. Mu'cemü't-mü'ellİfîrt, IX, 49.