Ramiz ƏSKƏr türk xalqlari əDƏBİyyati oçerkləRİ-1 Bakı – 2011

Elləri var toy-düyünlü,

Soyuq sulu, göy çəmənli,

Eli – göylən, adı – Mənli,

Nazlı dildardan ayrıldım.
Fani cahan İrəmdir, sən ol bostanın gülü,

Mən ki fəqir vabəstə, qəfəs içrə bülbülü,

Gül ruyində niqabdır ol Leylinin sünbülü,

Nə səbəbdir, xorlarsan mənim kimi zəlili,

Ol camalın eşqində oldum divanə, Mənli.
Pərdə çəkib üzlərimə,

Rəvac verib sözlərimə,

Məxdumqulu, gözlərimə

Bircə Mənli xan görünər.
Mənli xanım alıb getdi cismim içrə canımı,

Sormadan iqbalı fələk yapdı hicran donumu,

Bir nakəsə bəxş eyləmiş fələk Mənli xanımı,

Dəydi sərə, getdi huşum, neyləyim, biçarəyəm.
Məxdumqulu aləm içrə, bütün canan həm gözəl,

Hamısı bir kənizdir, Mənli xana bənzəməz.
Bir ömür boyu sürən pak və nakam eşq, «dili-suzan» həsrət və fəraq, sevən aşiqin iztirabları Məxdumqulunun mə­həb­bət li­rikasının məhvərini, mayasını və nüvəsini təşkil edir. Bu lirika ol­duqca təbii, təbii olduğu qə­dər axıcı, axıcı olduğu qədər də gözəl­dir. Bu şeirlərin di­gər özəlliyi onla­rın şuxluğu, oynaqlığı və sa­dəliyidir. Məsələn, şa­rin Mənli ilə söhbətinin poetik təcəssümü olan məşhur «Dedim-de­di» şeiri formaca ənənəvi üs­lubda yazılsa da, məzmunca orijinal və tə­­zədir (bu şeirə türkmən ədəbiy­yatında bir çox sənətkar, o cümlədən «məhəbbət mülkünün sultanı» Molla Nəfəs nəzirə yazmışdır):
Dedim: «Üzün tabana». Dedi: «Bənzər!» Mənli xan,

Dedim: «Qoydun ərmana». Dedi: «Könüldür viran»,

Dedim: «Ölürəm indi». Dedi: «Qalarsan aman»,

Dedim: «Ox kirpiklərin». Dedi: «Qaşlarım kaman»,

Dedim ki: «Puşeş geymiş». Dedi: «Doni-zərəfşan»…
Dedim: «Gecən qaranlıq». Dedi: «Uyğuda ayım»,

Dedim: «Kimlər yasavul?» Dedi: «Kirpiyim − yayım»,

Dedim: «Harda məskənin?» Dedi: «Laməkan cayım»,

Dedim: «Zərəfşan olar». Dedi: «Kövsərdir çayım»,

Dedim: «Ondan ver mənə!» Dedi: «İstərmiş bican».
Bu qara sevda şairi iliklərinə qədər sızlatmış, onun məşum ta­le­yində o dərəcədə mənfi rol oynamışdır ki, Məxdumqulunun üslu­bu­­na çox da xas olmayan misraların yazılmasına gətirib çıxarmış­dır:
Atan bağrı daş olsun,

Anan gözü yaş olsun,

Min bəlaya tuş olsun

Yarı yardan ayıran.
Məxdumqulu «yollar yorub, yarı sorub» onu tapmağa çalışsa da, bu­na nail ola bilməmiş, səadətini əbədi olaraq itir­di­yini anla­mış və özünü yol tapmayan korla müqayisə et­miş­dir:
Məxdumqulu yollar yorub,

Tapammadı yarı sorub,

Döşəyini yola qurub,

Yol tapmayan kora bənzər.
Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, şair öz yarını vəsf et­mək­­dən də əsla vaz geçməmişdir; zira bunsuz o, Məxdumqulu ol­mazdı:
Mən fəqirəm, neyləyim,

Dərdi-halım söyləyim,

Yarım tərif eyləyim,

Qeyri zəbana düşməz.
* * *
Görkəmli sənətkarın ictimai motivli şeirlərinin əsası­nı ədalət­siz­­liyə, haqsızlığa və zülmə qarşı etiraz, çərxi­-fələyin gərdi­şinə qar­­şı üsyan təşkil edir. Burada həm öz taleyindən fərdi şikayət, həm də ic­ti­mai şikayət mü­şahidə olunur. Məxdumqulunun «Əcəb əy­yam gəl­mədi», «Möhtac eylə­mə», «Ağlaram», «Göz­lər», «Dön­­dü», «Qıldı», «Biçarəyəm» kimi şeirlə­rin­də mərdlik-namərdlik, var­lı­lıq-kasıblıq, yalan-gerçək, oğru-doğru, ha­be­lə qəriblik, kimsə­siz­lik, qür­bət, ayrı­lıq, möhnət mo­tivləri qabarıq şəkil­də qo­­yul­muş­dur. Məsələn, şair «Bi­çarəyəm» adlı şeirində özünün doğma yurdundan, el-oba­sın­dan uzaqda düş­dü­yü və­ziyyəti ürək yanğısı ilə təsvir etmişdir:
İrəm içrə reyhan idim,

Vətəndə zərəfşan idim,

Mərd igidə köhlən idim,

Dağ başında duman idim,

Fəraqi der, aman idim,

İndi viran bir sarayam.
Onun «Əcəb əy­yam gəlmədi» şeirində binəsib qəriblərin özləri yox­sul, min­dikləryi atın ayaqları cıdarlı olar deyə fələyin əlin­dən dad çək­miş­dir:
Qəribdə bəxt yoxdur, mərəkə görməz,

Haq sevsə də, iqbalına mal verməz,

At minib çapsa da, cidarlı, getməz,

Çox gözlədim, əcəb əyyam gəlmədi.
Məxdumqulu bu tipli şeirlərində hamının haqq qatında bəra­bər ol­masına baxmayaraq fələyin hər kəsə fərqli bir qismət ver­diyini və bu günə qədər ondan nə xoşbəxtlərin, nə də bədbəxt­lərin razı qalma­dı­ğını xüsusi vurğulamışdır:
Fələk, kimləri şad etdin,

Kimi qəmdən azad etdin,

Bir neçələri mat etdin,

Səndən razı olan varmı?
Təbii ki, şairin özü də fələkdən razı deyil; ədəbi ənənədə döv­ran, zə­manə, yaşanan çağ və görülən haqsızlıqlar fələk adlı ümumi bir ünvana tuş­lanır:
Məxdumqulu əcəb çağlar,

Kimi gülər, kimi ağlar...
Kimlərin iqbalı yürüb, kimi xandır, kim gəda,

Kimi dünya malı yığar, yortub fani cahan ilən.
Məxdumqulunun aşağıdakı bəndləri də eyni təzadları eyni ba­xış bu­­ca­ğından eyni obyektə müncər edir:

Göydə fələk gərdandır,

Xalq yerdə sərgərdandır,

Nə tamahkar cahandır,

Göz açan malı gözlər.
Kimlərdə altın tacdır,

Kimlər sail, möhtacdır,

Kimlər dibdən qəllacdır,

Kim xalça, xalı gözlər.
Kim nan tapmaz yeməyə,

Kim yer tapmaz qoymağa,

Kim don tapmaz geyməyə,

Kim tirmə şalı gözlər.
Zalım fələyə, mənhus taleyə, uğursuz qismətə, bəd iqbala qar­şı üs­yan edən şair ulu yaradana yalvararaq sağ əli sol ələ, halalı harama möh­tac etmə­məyi, əyrinin qarşısında doğrunu pamal et­mə­məyi ixlas­la diləyir:
Qoyma azam doğru yoldan əyriyə,

Qoyma əyri üstün gələ doğruya,

Ər malını nəsib etmə oğruya,

Halalı harama möhtac eyləmə.
Şairi şikayətə sövq edən şəxsi və ictimai səbəblər çoxdur və bun­­ların hər biri özlüyündə sosial səciyyə daşıyır. Bəzi nadan mol­la­la­ra yö­nə­l­ən sərt misra­la­rı, «zəmanə pozuldu, əxlaq əldən getdi», «dilin­dən dürr tö­kül­sə də, kasıbın sözü keçməz», «namərdlər ya­man artıb» tipli ümumi tən­qidi fikirlə­ri, «Azıbdır göylən xanları, Xalqa yanarmı canları?» kimi sayca az olan ünvanlı tənqidləri çıx­maqla Məxdum­quluda sinif, züm­rə və digər sosial təbə­qə­­lər ara­­sın­da kəskin münasi­bətlərə, mü­ba­rizəyə, qovğaya dair ciddi bir işa­rəyə və ya ça­ğı­rışa rast gəl­mirik. Onda ol­sa-olsa Şərq ictimai təfək­kü­ründə özünə yer tutan varlı-kasıb böl­gü­sü vardır və bu, təvəkkü­la­nə bir şə­kildə ta­leyin hök­mü ilə izah edi­lir. Demək lazımdır ki, so­vet döv­ründə şairin yaradı­cı­lığının sinfi-ideoloji yöndən təhlil edilməsi, ona az qa­la ma­arifçi-de­mokrat libası biçilməsi tamamilə yanlışdır. Məx­dum­qulu sa­zı-sözü, sənəti ilə yoxsulların, binəsib­lə­rin tərəfini saxlamış, onların acı­nacaqlı həyatını, ağır güzəranını təsvir etmiş, lakin heç vaxt müa­sir mə­nada in­qilabçı olmamışdır.

Yekun olaraq onu de­mək mümkündür ki, şairin şəxsi hə­yatı, ya­şa­dığı dövr və mühiti bö­yük faciə və zid­diyyətlərlə dolu ol­du­ğun­­dan hə­qiqi bir xalq şairinin, gerçək bir haqq aşığının ictimai mo­­tivli şe­irlər yazma­sından, cəmiyyətdəki bəzi neqativ halları öz ya­­ra­dıcılı­ğında əks et­dirmə­sindən təbii bir şey ola bilməzdi və Məx­­­dumqulu bu sosial si­fa­rişi ustalıq­la və şərəf­lə yerinə yetir­miş­dir.