Ramiz ƏSKƏr türk xalqlari əDƏBİyyati oçerkləRİ-1 Bakı – 2011
Yüklə 3,82 Mb.
|
| Elləri var toy-düyünlü,
Soyuq sulu, göy çəmənli, Eli – göylən, adı – Mənli, Nazlı dildardan ayrıldım. Fani cahan İrəmdir, sən ol bostanın gülü, Mən ki fəqir vabəstə, qəfəs içrə bülbülü, Gül ruyində niqabdır ol Leylinin sünbülü, Nə səbəbdir, xorlarsan mənim kimi zəlili, Ol camalın eşqində oldum divanə, Mənli. Pərdə çəkib üzlərimə, Rəvac verib sözlərimə, Məxdumqulu, gözlərimə Bircə Mənli xan görünər. Mənli xanım alıb getdi cismim içrə canımı, Sormadan iqbalı fələk yapdı hicran donumu, Bir nakəsə bəxş eyləmiş fələk Mənli xanımı, Dəydi sərə, getdi huşum, neyləyim, biçarəyəm. Məxdumqulu aləm içrə, bütün canan həm gözəl, Hamısı bir kənizdir, Mənli xana bənzəməz. Bir ömür boyu sürən pak və nakam eşq, «dili-suzan» həsrət və fəraq, sevən aşiqin iztirabları Məxdumqulunun məhəbbət lirikasının məhvərini, mayasını və nüvəsini təşkil edir. Bu lirika olduqca təbii, təbii olduğu qədər axıcı, axıcı olduğu qədər də gözəldir. Bu şeirlərin digər özəlliyi onların şuxluğu, oynaqlığı və sadəliyidir. Məsələn, şarin Mənli ilə söhbətinin poetik təcəssümü olan məşhur «Dedim-dedi» şeiri formaca ənənəvi üslubda yazılsa da, məzmunca orijinal və təzədir (bu şeirə türkmən ədəbiyyatında bir çox sənətkar, o cümlədən «məhəbbət mülkünün sultanı» Molla Nəfəs nəzirə yazmışdır): Dedim: «Üzün tabana». Dedi: «Bənzər!» Mənli xan, Dedim: «Qoydun ərmana». Dedi: «Könüldür viran», Dedim: «Ölürəm indi». Dedi: «Qalarsan aman», Dedim: «Ox kirpiklərin». Dedi: «Qaşlarım kaman», Dedim ki: «Puşeş geymiş». Dedi: «Doni-zərəfşan»… Dedim: «Gecən qaranlıq». Dedi: «Uyğuda ayım», Dedim: «Kimlər yasavul?» Dedi: «Kirpiyim − yayım», Dedim: «Harda məskənin?» Dedi: «Laməkan cayım», Dedim: «Zərəfşan olar». Dedi: «Kövsərdir çayım», Dedim: «Ondan ver mənə!» Dedi: «İstərmiş bican». Bu qara sevda şairi iliklərinə qədər sızlatmış, onun məşum taleyində o dərəcədə mənfi rol oynamışdır ki, Məxdumqulunun üslubuna çox da xas olmayan misraların yazılmasına gətirib çıxarmışdır: Atan bağrı daş olsun, Anan gözü yaş olsun, Min bəlaya tuş olsun Yarı yardan ayıran. Məxdumqulu «yollar yorub, yarı sorub» onu tapmağa çalışsa da, buna nail ola bilməmiş, səadətini əbədi olaraq itirdiyini anlamış və özünü yol tapmayan korla müqayisə etmişdir: Məxdumqulu yollar yorub, Tapammadı yarı sorub, Döşəyini yola qurub, Yol tapmayan kora bənzər. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, şair öz yarını vəsf etməkdən də əsla vaz geçməmişdir; zira bunsuz o, Məxdumqulu olmazdı: Mən fəqirəm, neyləyim, Dərdi-halım söyləyim, Yarım tərif eyləyim, Qeyri zəbana düşməz. * * * Görkəmli sənətkarın ictimai motivli şeirlərinin əsasını ədalətsizliyə, haqsızlığa və zülmə qarşı etiraz, çərxi-fələyin gərdişinə qarşı üsyan təşkil edir. Burada həm öz taleyindən fərdi şikayət, həm də ictimai şikayət müşahidə olunur. Məxdumqulunun «Əcəb əyyam gəlmədi», «Möhtac eyləmə», «Ağlaram», «Gözlər», «Döndü», «Qıldı», «Biçarəyəm» kimi şeirlərində mərdlik-namərdlik, varlılıq-kasıblıq, yalan-gerçək, oğru-doğru, habelə qəriblik, kimsəsizlik, qürbət, ayrılıq, möhnət motivləri qabarıq şəkildə qoyulmuşdur. Məsələn, şair «Biçarəyəm» adlı şeirində özünün doğma yurdundan, el-obasından uzaqda düşdüyü vəziyyəti ürək yanğısı ilə təsvir etmişdir: İrəm içrə reyhan idim, Vətəndə zərəfşan idim, Mərd igidə köhlən idim, Dağ başında duman idim, Fəraqi der, aman idim, İndi viran bir sarayam. Onun «Əcəb əyyam gəlmədi» şeirində binəsib qəriblərin özləri yoxsul, mindikləryi atın ayaqları cıdarlı olar deyə fələyin əlindən dad çəkmişdir: Qəribdə bəxt yoxdur, mərəkə görməz, Haq sevsə də, iqbalına mal verməz, At minib çapsa da, cidarlı, getməz, Çox gözlədim, əcəb əyyam gəlmədi. Məxdumqulu bu tipli şeirlərində hamının haqq qatında bərabər olmasına baxmayaraq fələyin hər kəsə fərqli bir qismət verdiyini və bu günə qədər ondan nə xoşbəxtlərin, nə də bədbəxtlərin razı qalmadığını xüsusi vurğulamışdır: Fələk, kimləri şad etdin, Kimi qəmdən azad etdin, Bir neçələri mat etdin, Səndən razı olan varmı? Təbii ki, şairin özü də fələkdən razı deyil; ədəbi ənənədə dövran, zəmanə, yaşanan çağ və görülən haqsızlıqlar fələk adlı ümumi bir ünvana tuşlanır: Məxdumqulu əcəb çağlar, Kimi gülər, kimi ağlar... Kimlərin iqbalı yürüb, kimi xandır, kim gəda, Kimi dünya malı yığar, yortub fani cahan ilən. Məxdumqulunun aşağıdakı bəndləri də eyni təzadları eyni baxış bucağından eyni obyektə müncər edir: Göydə fələk gərdandır, Xalq yerdə sərgərdandır, Nə tamahkar cahandır, Göz açan malı gözlər. Kimlərdə altın tacdır, Kimlər sail, möhtacdır, Kimlər dibdən qəllacdır, Kim xalça, xalı gözlər. Kim nan tapmaz yeməyə, Kim yer tapmaz qoymağa, Kim don tapmaz geyməyə, Kim tirmə şalı gözlər. Zalım fələyə, mənhus taleyə, uğursuz qismətə, bəd iqbala qarşı üsyan edən şair ulu yaradana yalvararaq sağ əli sol ələ, halalı harama möhtac etməməyi, əyrinin qarşısında doğrunu pamal etməməyi ixlasla diləyir: Qoyma azam doğru yoldan əyriyə, Qoyma əyri üstün gələ doğruya, Ər malını nəsib etmə oğruya, Halalı harama möhtac eyləmə. Şairi şikayətə sövq edən şəxsi və ictimai səbəblər çoxdur və bunların hər biri özlüyündə sosial səciyyə daşıyır. Bəzi nadan mollalara yönələn sərt misraları, «zəmanə pozuldu, əxlaq əldən getdi», «dilindən dürr tökülsə də, kasıbın sözü keçməz», «namərdlər yaman artıb» tipli ümumi tənqidi fikirləri, «Azıbdır göylən xanları, Xalqa yanarmı canları?» kimi sayca az olan ünvanlı tənqidləri çıxmaqla Məxdumquluda sinif, zümrə və digər sosial təbəqələr arasında kəskin münasibətlərə, mübarizəyə, qovğaya dair ciddi bir işarəyə və ya çağırışa rast gəlmirik. Onda olsa-olsa Şərq ictimai təfəkküründə özünə yer tutan varlı-kasıb bölgüsü vardır və bu, təvəkkülanə bir şəkildə taleyin hökmü ilə izah edilir. Demək lazımdır ki, sovet dövründə şairin yaradıcılığının sinfi-ideoloji yöndən təhlil edilməsi, ona az qala maarifçi-demokrat libası biçilməsi tamamilə yanlışdır. Məxdumqulu sazı-sözü, sənəti ilə yoxsulların, binəsiblərin tərəfini saxlamış, onların acınacaqlı həyatını, ağır güzəranını təsvir etmiş, lakin heç vaxt müasir mənada inqilabçı olmamışdır. Yekun olaraq onu demək mümkündür ki, şairin şəxsi həyatı, yaşadığı dövr və mühiti böyük faciə və ziddiyyətlərlə dolu olduğundan həqiqi bir xalq şairinin, gerçək bir haqq aşığının ictimai motivli şeirlər yazmasından, cəmiyyətdəki bəzi neqativ halları öz yaradıcılığında əks etdirməsindən təbii bir şey ola bilməzdi və Məxdumqulu bu sosial sifarişi ustalıqla və şərəflə yerinə yetirmişdir. Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|