RevvâDÎler (iv-v/x-xi. YÜZyil)

1.1. Toprak Türleri 
Azerbaycan’da  bahsedilen  devirde  toprakların  bir  kısmı  devletin  elin-
deydi. Bu tür topraklara Dîvânî deniyordu. Bundan başka ülkede büyük feo-
daller ve onların yardımcılarının ellerinde olan topraklar da Mülk diye adlan-
dırılıyordu. Mülk sahipleri devlete haraç ödüyorlardı. Bunlardan başka dev-
lete gösterilen iyi hizmetler karşılığında bazı şahıslara büyük topraklar verili-
yordu. Bu topraklara da iktâ
378
 deniyordu. Burada bir diğer toprak çeşidi de 
vakıf
379
 topraklarıydı. Bu topraklar cami ve kutsal yerlere, hayır kuruluşlarına 
mahsus topraklardı.
380
 Bir diğer toprak grubu da icmâ diye adlandırılıyordu. 
Bu topraklar köylülere mahsus topraklardı. Hayvanların otlaması için koru-
nan, kabristanların bulunduğu ve ekin yerleri bu toprak grubuna dâhildi.
381
 
1.2. Yetiştirilen ve Üretilen Ürünler 
İklim şartları tarıma oldukça uygun olan Azerbaycan’da pirinç, buğday, 
arpa, zeytin, şeker, meyve gibi pek çok şey yetiştiriliyordu. Üzüm yetiştirici-
liğine ise daha çok önem veriliyordu.
382
 Tahılın dışında pamuk, boya bitkileri 
ve keten yetiştiriliyor,
383
 şalvar ipi, pamuklu maddeler, balık ve bal ürünleri 
 
377
 Bozkurt, Abbâsîler, 189. 
378
  Sözlükte  kesmek,  ayırmak  manasındaki  kat  kökünden  türetilen  ikta  kelimesi,  terim  olarak 
devlet başkanı veya onun yardımcısı tarafından mülkiyet, işletme, faydalanma, hak ve imti-
yazlarının ya da bir bölgenin vergilerinin uygun gördüğü kimselere tahsisini ifade eder. Bk. 
Mustafa  Demirci,  “İktâ”,  Türkiye  Diyanet  Vakfı  İslâm  Ansiklopedisi  (Ankara:  TDV  Yayınları, 
2000), 22: 49-52. 
379
 Vakıf, İslam ülkelerinin toplum ve kültür hayatında önemli rol oynayan hayır müessesesi. Bk. 
Hacı Mehmet Günay, “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 
2012), 42: 476-486. 
380
 Bünyadov, Azerbaycan Tarihi, 287. 
381
 Bünyadov, Azerbaycan VII. – IX. asırlarda, 131. 
382
 Bozkurt, Abbâsîler, 189. 
383
 Şerifli, IX. Asrın İkinci Yarısı- XI. Asırda Azerbaycan Feodal Devletleri, 303. 

---

− Revvâdîler − 
 
 
~ 100 ~ 
üretiliyordu. Berde’de çok sayıda dut bağları vardı ki, burada ipek yetiştirici-
liği meşhurdu. Bundan başka Berde’de boya kökü, kestane ve kimyon da ye-
tiştiriliyordu.
384
 IV/X. asır Müslüman seyyahlarının verdikleri bilgilerden de 
anlaşıldığı üzere bu asırda Azerbaycan’da ipek üretimine büyük önem veril-
mekteydi.
385
 Dut ağacının üzerinde ipek elde ediliyordu. Bu ipekler diğer ül-
kelere götürülerek orada satılıyordu.
 386
 
Arap seyyah ve şair Mis‘ar b. Mühelhil (Ebû Dülef, ö. 390/1000)  er-Risa-
letü’s-saniye (Rihle fi vasatı Âsiyâ) isimli eserinde Azerbaycan hakkında bir ta-
kım bilgiler vermektedir. Azerbaycan’da olduğu vakitlerde Aras nehri kıyıla-
rında hiçbir yerde görmediği bir nar çeşidi ile karşılaştığından bahsetmekte-
dir. Bu nar o kadar güzeldir ki, başka bir yerde böyle nar bulmak çok zor-
dur.
387
 
Ünlü İslâm coğrafyacısı İbrahim b. Muhammed el-İstahrî’nin (ö. 340/951-
52’den sonra) kaydettiğine göre Berde’de çok güzel bir incir türü vardır. Öyle 
ki  tadı  diğerlerinden  çok  farklıydı.
388
  Berde’de  rukal  adında  iğde  büyüklü-
ğünde bir meyve de vardı ki, çok lezzetli ve nadir bir türdendi.
389
  
Azerbaycan’ın en önemli şehri olan Erdebil, verimli ve ucuz bir şehirdi. 
Şehirde et bir dirheme satılıyor, bal, yağ, ceviz, kuru üzüm ve tüm yiyecekler 
çok ucuz fiyatlara alıcı buluyordu. Komşu şehirlerin hiç birisi Erdebil kadar 
ucuz değildi.
390
 Arap seyyah ve şair Ebû Dülef (ö. 390/1000), X. asırda Azer-
baycan’ı  ziyaret  ederken  Erdebil  şehrine  gelmiş  ve  burada  üretilen  Mahel 
 
384
  Viladimir  Minorsky,  Hududü’l-âlem  mine’l-meşrik  ile’l-magrib,  trc.  Abbdullah  Duman,  Murat 
Ağarı (İstanbul: Kitapevi, 2008), 101,103. 
385
 Şerifli, IX. Asrın İkinci Yarısı- XI. Asırda Azerbaycan Feodal Devletleri, 307. 
386
 Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed el-Farisi el-Kerhî İstahrî, Mesâlikü’l-memâlik, nşr. M. J. de 
Goeje (Leiden: E. J. Brill, 1967), 183; İbn Havkal, Sûretü’l-arz, 339. 
387
 Ebû Dülef Mi‘sar b. Mühelhil Hazrecî Yenbuî Mi‘sar b. Mühelhil, İran seyahatnâmesi: 10 yüzyılda 
Kafkasya’dan Fars Körfezine yolculuk, trc. Serdar Gündoğdu (İstanbul: Kronik Kitap, 2017), 67.  
388
 İstahrî, Mesâlikü’l-memâlik, 182. 
389
 İbn Havkal, Sûretü’l-arz,338-339. 
390
 İbn Havkal, Sûretü’l-arz, 334-335. 

---

− Asif Adilov − 
 
 
~ 101 ~ 
isimli kırmızı bir zâç boyanın olduğunu, buradan Yemen ve Vasıt’a götürül-
düğünü kaydetmiştir. Onun dediğine göre bu zâcın kalitesi Mısır zâcından 
daha keyfiyetliydi.
391
  
Merâga’nın  Erdeher  diye  bilinen  köyünde  çok  güzel  bir  karpuzdan  da 
bahsedilmektedir. Bu karpuz Horasan karpuzuna benzer son derece lezzet-
liydi.
392
 Tebriz’in de elma, armut, erik ve üzüm gibi çeşit çeşit meyveleri bu-
lunmaktaydı.
393
 
IV/X. asırda Azerbaycan’a yolculuk eden seyyahlar, beldenin her yerinde 
üzüm yetiştiriciliği hakkında bilgiler vermişlerdir. Üzümün hem yaşı hem de 
kurusunun orta doğu ülkelerine ihraç edildiği hakkında bilgiler kaydedilmiş-
tir.
394
 
Movses Kalankatuklu, Albaniya Tarihi isimli eserinde Azerbaycan’ı, ser-
vetleri bol ve zengin, güzelliklerle dolu hayran edici olarak vasıflandırmakta-
dır. Burada büyük Kür nehri ülkenin tam ortasından geçerek Hazar denizine 
dökülür. Nehirde bol balık bulunur. Nehrin kenarları boyunca zengin meyve 
bağları, tahıl, pamuk, üzüm ve çok sayıda zeytin ağaçları vardı. Burada ipek 
de elde ediliyordu. Bölgenin zenginliklerinden bir tanesi de petroldü.
395