Rêzimana kurdî kurmancî

Ji bona rindxuyakirina doz û gotina xwe em bi pirsa »sund« xerîk

»mijûl« bibin. Di pirsa »sund« de dengê »u«-yê bi »z«-kê an bi »z«-kê

30

dihate nî ‏an kirin û pirsa sundê di ‏iklê »œç« an »ہ, ہ« de dini-

vî sandin. Lê di herdu ‏iklan de jî dengê »u«-yê weke xwe xuya ne

dibû. Ji ber ko bi »z«-ê dengê »û« dihate nî ‏an kirin û »z« dengekî

welê nî ‏an dida ko di zimanê me de nî ne. Lewma ko [ùemmeya] »z«

erebî ko »û«-yeke kin e di zimanê kurdî de nî ne.

Lê bi her çî awayî jî hate nivî sandin ev dengdê ra ha dengê xwe ê pê ‏în

winda ne kir, di devê xelkê de weke xwe ma û gehi‏ tiye me.

Ji aliyê din ev dengdê ra ha di nav zimanî de bi dengdê rinen din digu-

hê re û pê jî xuya dibe ko ev dengdê ra ha ne »û«-yeke qin e.

Guhê rî na wê bi du awayan çê dibit: bi »i« û bi »o«

Di ‏iklê pê ‏în de guhê rîn ne bi tevayî ye. Ji »u« ko ji »w« û »i« yê

hevedudanî ye »w« dikeve û »i« bi tenê dimî ne:

swiwar suwar siwar

‏wi‏ tin ‏u‏ tin ‏i‏ tin

Di ‏iklê diwim de »u« digel dengdê ra ko di pa‏ wê re têt winda dibit

û li ‏û na wan dengdê reke bilind, »o«-yek radibit:

cuht cot

suhtin sotin

Ev »u« carinan, dengdê ran jî bi xwe re dibit:

bihurîn borîn

Ev dengên ha, berê di zimanê farisî de jî hebûn. Lê pê‏ detir jê ketine.

Digel vê hindê di nivî sandinê de ‏iklên xwe weke xwe hilanî ne:

xwaher xaher ®Zç‹

xwe‏ xo‏ jyç‹

xwasten xasten م¥Zç‹

xwace xace ن‰Zç‹

31

Herwekî nivî sevanê zimananazî veke farisî »çf£ }£؟ہf« qala wan

kiriye, lê bi awakî natevav.

»Di zimanê farisî de ji van pê ve du herfên din jî hene ko mirov wan

dikare bi »ç‹«-yeke bi sê niqtan û bi »ç–«-yeke bi sê niqtan nî ‏an

bike. Ev dengên ha hetanî îrû di zimanê farisî de dijîn û di dora Kur-

distan, Xozistan û di قî razê de tê ne bi lêv kirin.«

Mayî na van dengan di wan doran de ji hikmê denganiya kurdî ye. Ji

ber ko çiyayên Kurdistana Ecemistanî heta Xozistanê drêj dibin û li

قî razê gelek kurdên bextiyarî hene.

Ev »ç‹«-a ko bi sê niqtan tê te nî ‏an kirin ji »xwe«-ya me pê ve ne ti

ti‏t e. »ç–«-a bi sê niqtan jî »q«-yeke kurdî ye ko »u«-yeke me ketiye

pê ‏iya wê. Ji xwe me berê jî goti bû ko »u«, nemaze hin dengdaran, ji

ber ko di wê de dengdareke ve‏artî heye, stûr dide xwendin.

Nivî sevanê rehnimayê rind bala xwe da bû ko ev »t«-yên ha ji ên

adetî stûrtir, lê ji »r«-ê siviktir tê ne xwendin. Ji lewra bi zê dekirina

niqtekê ser »r«-ê dil kiriye dengê wê binermine û dengekî navbera

»t« û »r«-ê bisekinî ne. Ev deng jî ji dengê »k«-yên pirsên jê rîn pê ve

ne tu deng e: kul, kur, kun, kuç.

Lê, ji ber ko zimanê farisî zemanekî drêj bi herfên erebî hatiye nivî-

sandin û pê dabeke wî mezin heye û gelek pirsên erebî tê ketine û

denganiya erebî bi gelekî lê hikm kiriye, ew dengê ko me bi »u« nî ‏an

kir di zimanê eceman de yekcar winda bû ye û bû ye »z«-ke erebî.

Nivî sevanê rehnimayê ji ber ko nikari bû dengdê rê bibî ne, bawer kir

ko ev dengê dengdareke serxwe ye, ji »t«-ê cida ye. Ji lewra ew bi

»r« ke sê niqtan nî ‏an kir.

Herwekî xwendayinen me ko di medresan de xwendine û di bin hik-

mê isû lê elfabê ya erebî de mane dibê jin ko di zimanê kurdî de jî,

ji »r«-ê pê ve du »t«-ên din hene. Mî na dengdarên ereban: »i« û

»k«, »\« û »m«.

32

Nisbeta herfên kurdî

1. Nisbeta gi‏tî

a 1 500 î 700 ‏ 160

b 650 j 300 t 400

c 120 k 650 u 120

ç 150 l 450 û 450

d 840 m 550 v 500

e 2 200 n 1 300 w 350

ê 1 000 o 400 x 340

f 150 p 120 y 200

g 200 q 140 z 150

h 350 r 1 100

i 1 800 s 340

2. Di destpêka bêjeyan de

a 97 î 12 ‏ 188

b 238 j 22 t 275

c 135 k 417 u 0

ç 179 l 96 û 4

d 282 m 259 v 44

e 120 n 126 w 28

ê 11 o 5 x 227

f 111 p 195 y 4

g 184 q 215 z 148

h 258 r 170

i 16 s 292

Ev herdu cedwel û ya li rûperê 34-ê ji pirtûka Celadet Alî Bedir-Xanî

û Roger Lescotî »Grammaire kurde – dialecte kurmandji« hatine gir-

tin.

33

3. Nisbeta herfan di zaravayên cida de

Bakur Ba‏ûr Rojavayê Rojavayê

bakurê bakurê

(Palo) (Siwêrek)

a 239 232 292 292

b 73 90 67 68

c 10 20 27 28

ç 29 24 27 26

d 101 109 95 94

e 378 564 386 389

ê 170 85 151 167

f 12 6 13 12

g 44 51 40 38

h 56 47 53 53

i 337 291 308 296

î 139 160 142 145

j 62 10 0 5

k 116 137 88 89

l 64 130 66 63

m 112 140 114 114

n 260 231 238 253

o 60 44 115 121

p 27 28 30 29

q 11 14 14 13

r 191 209 212 222

s 41 45 39 41

‏ 57 69 57 55

t 133 131 86 90

u 29 37 38 38

û 62 54 40 44

v 65 0 69 71

w 83 161 95 98

x 50 33 39 41

y 51 68 45 44

z 38 36 77 76

34

Rê manên berpê‏ kî

Gramêr

1 Gramêr tevayiya qeydeyên rastaxaftin û rastnivî sandina zmên e.

Zmanê kurdmancî

2 Zmanê kurdmancî zmanê miletê kurdmanc e. Kurdmanc pê daxê-

vin, dinvî sî nin û bi gotinên din his û fikrên xwe pê e‏ kere dikin.

Hê manên zmên

3 Di zmanê devkî de hê manê bingehîn deng e. Deng bi tî pan tê ne

sekinandin û bi wan zmanê nivîskî dest pê dike. Bi tî pan kît û bi

kî tan bê je bi hev dikevin. Pirî car bê je an kesekî an ti‏ tekî dinimî ne.

غ gava çend bê je bi awakî manadar digehin hev ji wan komek çê di-

be. Komek fikreke tam dide zanîn.

Bi peyhevketina komekan qiset tê te pê. Qiset bi mijarekê mijûl dibe

û ew zman bi xwe ye. Ji gotinên jorîn dixuye ko hê manên zimên çar

in:

Tîp: a g ê y h o p m j

Kît: ta, den, ser, co, rût, a, poz, ê

Bê je: hesp, peyar, xanî, spehî, gotin, were

Komek: Par ez çû bûm Rewanê. îro dinya sar e. Gundê me di navbera

du avan de ye.

Tîp

4 Her dengê ko di dev û qirika me de peyda dibe, li ser kaxezê bi i‏are-

tekê tê te sekinandin. Ji wan i‏aretan re tîp dibê jin.

Tî pên zmanê kurdmancî

5 Di her zmanekî de herç end deng hene ewç end jî tîp peyda dibin. Ji

ber ko di zmanê kurdmancî de sih û yek dengên bingehîn hene ji

lewre tî pên zmanê kurdmancî sih û yek in.

37

Hû rek: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ‏ t u û v w x y z

Girdek: A B C ç D E ت I î J K L M N O P Q R S ق T U غ V W X Y Z

5 Bi adetî û gelemperî em bi hû rekan dinivî sî nin. Girdek kêm caran

tên istî mal kirin. Komek bi girdekekê dest pê dike. Tî pa serenavekî a

pê ‏în hergav girdekek e.

Dengdayiya tî pan

6 Tîp ji awirê dengdayiyê ve bi du biran leva dibin: dengdêr û deng-

dar.

Dengdêr

7 Dengdêr ew tîp in ko bi serê xwe ji devê me dertên û dengekî mû sî-

qayî tî nin pê. Dengdê rên zmanê kurdmancî he‏t in: a e ê i î o u û

Dengdar

8 Dengdar ew tîp in ko bêî arî kariya dengdê rekê nikarin ji devê me

derkevin û dengekî musî qayî bî nin pê. Ew di devê me de dikevin hin

cihan, wek lêv, dran û ezmandev û ji wan pêjneke ker peyda dibe.

Dengdarên zmanê kurdmancî bîst û sisê ne: b c ç d f g h j k l m n

p q r s ‏ t v w x y z

قANEK

Di pratî kê de dengdêr ji dengdaran bi awayê jê rîn tê ne derê xistin.

Dengdêr bi serê xwe jî dikarin kî tekê bî nin pê. Lê dengdar bêî deng-

dê rekê tu kî tê nayî nin pê. Herwekî di kî ta »par« de heke me dengda-

rên (p) û (r) xistin û (a) bi tenê hi‏t ew (a) bi serê xwe jî kî tek e. Lê

(p) û (r) bêî (a) yê, an dengdê reke din, nikarin kî tekê bî nin pê.

Doma dengdê ran

9 Dengdêr ji awirê domê ve bi du biran par dibin, kurt û dirêj:

Dengdê rên kurt: e i u

Dengdê rên dirêj: a ê î o û

Dengdê rên kurt bi derbekê ji devê me dertên, devê me bi nî vî vedi-

be, doma wan hindik e û ew tu caran dirêj nabin.

38

Dengdê rên dirêj gava ji devê me dertên dom dikin, devê me bi tema-

mî vedibe û ew tucaran kurt nabin.

Herç end dengdê rên kurt (e i u) û dengdê rên dirêj (ê î û) ji aliyê ‏ikilî

ve nî zingî hev bibin jî, ji aliyê dengî ve ji hev dûr û gelekî biferq in.

Ji ber ko cihderka heryekê cida ye.

Xweseriya hin dengdê ran

10 Dengdê rin hene ko nikarin bikevin pê ‏î an pa‏iya hin dengdaran.

Hinên din jî di pê ‏î an di pa‏iya bê jeyan de peyda nabin:

I

Ev dengdê ra ha bi gelemperî nakeve pê ‏î an pa‏iya bê jeyan. Yanî bê je-

yên kurdmancî ne bi (i) yê dest pê dikin ne jî pê temam dibin; ji hin

daçek û pronavan pê ve; mî na: li, di, ji, bi, çi

Ji milê din bê jeyên ko di eslê xwe de ne kurdmancî ne, û ji zmanê

biyaniyan ketine zmanê me bi »i«-yê dest pê dikin.

Wek: »Ibret, icra, iflas, imza, inkar, insaf, i‏aret«. Ji xwe kurdmancên

kevin gava ev bê jeya ha bi lêv dikirin »h«-yek didan pê ‏iya wan û

digotin: (hibret, hicra, hiflas, himza, hinkar, hinsaf, hi‏aret). Ev bilêv-

kirina ha hetanî îro jî di hin cihên Kurdistanê de peyda dibe.

قANEK

Dengdê ra »i« di hin bê jeyan de û gava kî tek bi wan bê jeyan ve dibe,

naye xwendin, lê tê te nivî sandin; ji ber ko di esilê bê jeyê de »i« heye û

gava kî ta ko wê nade xwendin jê dibe »i« tê te bi lêv kirin. Wekî niho,

»i«-yên bê jeyên »qetil, bihin, remil, qifil, resim, eqil, qedir, qehir,

rikin, kevin, ‏ikil, qesir, fikir, ‏ikir, sihir, tevin, tihin« gava bê je bi serê

xwe ne tê ne xwendin. Lê heke kî tek bi pa‏iya wan ve bû ew »i« nayi-

ne bi lêv kirin. Herwekî: »qet’la wî, ev çi bih’n? bi rem’lê dizane, bi

qif’lê, van res’man, eq’lê te, qed’rê wî, ji qeh’ran, rik’nên Birca-Belek,

ev kev’n e, di vî ‏ik’lî de, qes’ra jorîn, bi vê fik’rê, ‏ik’ra xwe, bi sih’rê,

li ser tev’nê, ez tih’n im«. Lê ew di vê bilêvkirinê de jî vekî ta xwe a

bingehîn hiltî nin û di ‏iklên jê rîn de tê ne nivî sandin.

39

qetila wî, ev çi bihin e? bi remilê dizane, bi qifilê, van resiman, eqilê te,

qedirê wî, ji qehiran, rikinên Birca Belek, ev kevin e, di vî ‏ikilî de, qesira

jorîn, bi vê fikirê, ‏ikira xwe, bi sihir e, li ser tevinê, ez tihin im.

Lê heke pêr an parkî tek bi wan ve bû û pê bê jeyeke nû û hevedidanî

hate pê, heke (i) ne ketiya bê jeya nû naye nivî sandin. Ji ber ko ev

pêr an parkît nema ji wê bê jeyê dibin û ev bê jeya hevedidanî bê jeke

biserxwe ye û wê vekî ta xwe a xweser heye. (Kevin, kevnar. Bihin,

bihnok. Tevin, tevnepîrk)

Lê belê, heke ji bervajî ve di bê jeya nû û hevedidanî de (i) hate bi lêv

kirin tê te nivî sandin jî. (‏ikir, ‏ikirdar; sihir, sihirbaz; qedir, qedir-

giran)

U

Ev dengdê ra ha bi gelemperî dikeve pa‏iya dengdarên »g, h, k, q,

x« û di pa‏iya dengdarine din de kêm caran peyda dibe. »Hunda,

hundir, guh, guher, gul, gulat, gulok, guman, guzvan, kuç, kul, kulî,

kum, kurt, kurm, qub, qul, qurç, qunders, qure, qurm, qurtik, xubar,

xumre, xur, xurdek, xurîn, xurt«. Bê jeyên wek »du« û »tu« awarteyên

vê qeydê ne.

Ji milê din tu bê jeya kurdmancî bi »u«-yê naqede, ji hin awartan

pê ve; herwekî pê dest pê nake jî.

Ji xwe ev dengdê ra ha hêj di zimên de biserketina xwe ne qedandiye.

Ji lewra û li gora bilêvkirina kurdmancên ko »w« û »i«-yê bi temamî

li hev naxin bê jeyên wek »xurdek« bi awayê »xwirdek« jî dikarin bê ne

nivî sandin.

ت, î

Ev dengdê rên ha tucaran nakevin ber dengdara »y«-ê. Lê heke ev

dengdêr bi awakî bi »y«-yê ve bû ne hingê ev yanî »ê« û »î« bi deng-

dê ra »i«-yê diguhê rin û ev »i« dikeve ‏û na wan. Wekî niho:

ت

pê piyên min vî piyî

40

dê diya te vê diyê

rê riya wan van riyan (1)

î

derî deriyê me vî deriyî

tilî tiliyên min vê tiliyê

xanî xaniyê te van xaniyan

kursî kursiyên wî van kursiyan

Lê heke »y« bêî ko bi wan ve bizeliqe kete pê ‏iya van dengdê ran, hin-

gê (ê) û (î) herç end (i) bê ne xwendin jî di nivî sandinê de bi (i) yê

nayine guhartin û weke xwe dimî nin. Herwekî di komekên jê rîn de

(ê) û (i) ya bê jeyên (kî, kê, derê) »i« tê ne xwendin, yanî (ki, ki, deri)

lê di nivî sandinê de di ‏ikilên xwe ên eslî de tê ne ‏anî kirin: Ev kî ye?

Tu kurê kê yî? Ew xelkê kû derê ye?

غ

Dengdê ra (û) tu caran nakeve pê ‏iya dengdara (w). Lê heke ev her

du tîp bi awakî bi hev ve bû ne hingê (û) jî bi (i) diguhê re. Herwekî

di bê jeyênjê rîn de:

rû riwê min vî riwî

xwesû xwesiwa te vê xwesiwê

ez bûm ez biwam tu biwayî

ez çûm ez biçiwam tu biçiwayî

قANEK

Nemaze kurdmancên ko (û) yê zirav bi lêv dikin, li ‏û na (w) yê li ber

(u) yê (y) ekê dixin. Hingê (û) ji ber ko (û) û (y) dikarin bigehin hev,

weke xwe dimî ne û naguhê re.

rû rû yê min vî rû yî

xwesû xwesû ya te vê xwesû yê

(1) Ji kurdmancan birekî piçûk »ê«-yê bi »e«-yê diguhêrînin û dibêjin:

pê peyê min vî peyî

dê deya min vê deyê

41

Ji xwe di zmanê kurdmancî de bê jeyên ko bi dengdê rekê temam dibin

kêm in. Herwekî yên ko bi dengdê ran dest pê dikin ne gelek in.

11 Hersê dengdê rên mayîn, yanî (a, e, o) bi her dengdarê ve dibin û

bi tu awayî bi dengdê reke din naguhê rin. Bi tenê dengdê ra (e) gava

digihe (e) yeke din û (y) yek dikeve navbera wan, ji bo kurtiyê mirov

dikare van her du (e) yan bi (ê) an bi (a) kê bide û (y) yê yekcar ji

navê bê xe. Wekî niho:

Maseyek masêk masak

Perç eyek perç êk perç ak

Perdeyek perdêk perdak

Beyanameyek beyanamêk beyanamak

Tî pa dubare

12 Di zmanê kurdmancî de tî pa dubare nî ne. Ji lewre, heke di bê jeyekê

de tî pek dubare bû, yeke wan ji ber xwe de dikeve û tî pek bi tenê

dimî ne. Wekî niho, parkî ta (tir) gava dikeve pa‏iya bê jeyên ko bi (t)

yê temam dibin yek ji wan her du »t«-yan dikeve. Ji lewre di nivî san-

dinê de jî (t)-yek bi tenê tê te nivî sandin Ji ber ko di vekî ta kurdman-

cî de tî pa ko naye xwendin, naye nivî sandin.

Ev in çend misal:

xurt xurt - tir xurtir

rast rast - tir rastir

kurt kurt - tir kurtir

çend misalên din:

pa‏ - ‏îv pa‏îv

ba‏ - ‏ev ba‏ev

yek - kî te yekî te

Tî pên tê vel, lê ji yek cihderkê, an ji cihderkên nî zingî hev jî nadin

pey hev:

rind - tir rintir

pi‏t - dawî pi‏ dawî

42

bilind - tir bilintir

dewlemend - tir dewlementir

قANEK

Digel vê hindê û ji ber hin bê gaviyên vekî tê, hin tîp – nemaze di

daçekan de – herç end neyin jî bi lêv kirin, tê ne nivî sandin. Ew nayi-

ne bi lêv kirin, ji ber ko bi awakî tî peke dubare ditî nin pê. Lê ew ne

bi hev ve ne, ji hev cida, û yeke wê di dawiya bê jekê de û a din di

destpê ka bê jeke din de ye.

Ez di gund de bûm. (gun’de)

Dengbêj jî hene. (dengbê’ jî)

Serheng gî hotin. (serhen’ gî)

Ji gayê gewir re. (gew’ re)

Ez ji kû zanim. (e’ ji)

S

Di hin cihên Kurdistanê de gava ev dengdar »s« dide pey dengdê rekê

wê hinek tîj weke »z«-kê dixwî nin. Ev awayê bilêvkirinê nakeve nivî-

sandinê û »s« hergav weke xwe yanî »s« tê te nivî sandin û bi »z«-yê

nayeta guhartin.

Awayê nivî sandinê Awayê bilêvkirinê

Biguhê sî ne Biguhê zî ne

Selete Zelete

Ez çûm Parî sê. Ez çûm Parî zê.

Ez derbas bûm. Ez derbaz bûm.

Ji pesnan di‏ texile. Ji peznan di‏ texile.

Kît

13 Bi vebûn û hatingirtina devê me dengek tê te pê. Ji tevayiya wî dengî

re kît dibê jin. Kît ji yek an ji yekê bê tir tî pan hevedidanî ne. Di

kî tên zmanê kurmancî de bi gelemperî ji yekê heta pêncan tîp peyda

dibin.

1. a ê û

2. no an ez ma pê

43

3. dev erd pêr sto kar

4. qenc dran deng pi‏t

5. stran stand

14 Kî tên bê jeyê: Herwekî di kî tan de, ji yekê heta pênca tîp peyda dibin,

bê je jî an ji kî tekê an ji çend kî tan bihevketî ne. Bê jeya ko ji kî tekê

hatiye pê jê re yekî te, û bê jeya ko ji çend kî tan hevedidanî ye jê re

pirkî te dibê jin.

Bê jeyên yekî te: dar, dran, got, strand, xwar, deng, têr, no

Bê jeyên pirkî te: ser‏ok, dengbêj, mê vandar, hilfirandin, dixwî ne, qer-

miçandin, balafirgeh, rojnamevan.

Not: Bê jeyên pirkî te li gora hejmara kî tên xwe binav dibin: Yekî te,

dukî te, sê kî te, çarkî te, pênckî te ...

Bê je

15 Ti‏ tê ko tê te bî rê û di dil de radibe fikirek e. Ev fikir carina ‏ikilekî

û carina manakê dî tine pê. Ev her du awayên fikirê bi bê jeyan tê ne

e‏ kere kirin. Bi gotinên din her bê je nimî nendeyê fikirekê ye. Wek:

dereng, hesp, re‏, wan, hatin, jê ... re, digel, ez, hevraz, berwar, mehder,

lo, zû, dixwar, nêr, belek, çavre‏, tîj, dilovan.

Birên qisetê

16 Bê je li gora mana û dehkerên xwe ji hev biferq in. Birekî wan mirov,

heywan û tebayine nerihber yên ko bi dest tê ne girtin an dikevin ber

bî nahiya me ‏anî me didin. Birekî din ti‏ tine welê pê‏ me dikin ko

ew bi dest nayine girtin lê di bîr û di ber çavên me de radibin. Ji aliyê

din bê jeyine welê hene ko bi serê xwe nikarin tu ti‏ tî raver bikin, lê

gava bi bê jeyên din ve dibin û dikevin navbera wan mana wan diedi-

lî nin, dibin serî û wan bi hev re girê didin. Ji lewra di her zmanî de

bê je li gora manayên xwe û cihê ko di qisetê de dibin û wezî fa ko

li ser xwe digirin bi çend biran leva dibin. Ji wan re birên qisetê an

texlî tên bê jeyan tê te gotin.

44

Di zmanê kurdmancî de birên qisetê deh in: navdêr, veqetandek, reng-

dêr, pronav, lê ker, jmarnav, hoker, daçek, gihanek, bane‏an

Guhêrbarî

17 Birên qisetê ji awirê guhêrbariyê ve bi du biran leva dibin: guhêrbar

û neguhêrbar. Ji birên qisetê pênc guhêrbar û pêncên din neguhêrbar

in.

18 Bê jeyên guhêrbar: Bê jeyên guhêrbar ew in ko di qisetê de ‏ikilên xwe

ên eslî diguhê rî nin, tê ne tewandin û dikevin ‏ikiline din.

Navdêr

Cem‏îd, Sî nemxan, kaxez, kerî, ‏î pane, piling, Herekol, can, qencî, spî-

tahî, selef, mehder, xurdebîn.

Veqetandek

ê, a, ên, ek, in.

Pronav

ez, we, ew, yên min, evê ha, çi, kî, kê, ko, kî jan.

Jmarnav

yek, du sed, he‏ tek, nîvyek, çare çar, yeko yeko, pênc bi pênc.

Lê ker

were, dixwar, dê bihata, keti bû, divêt, nivî sandin, xwendi bûn, daket,

çikandin.

19 Bê jeyên neguhêrbar: Bê jeyên neguhêrbar ew in ko di qisetê de ‏ikilên

xwe ên eslî tucaran naguhê rî nin û hergav weke xwe dimî nin.

Rengdêr

gewr, nû, qenc, bilintir, helesor, mezin, spehî, nizim.

Hoker

holê, îro, hingê, nik, bes, kêm, kû, kengê, niho, no, belê.

45

Daçek

di, li, ji, di ... de, ji ... re, der, digel, berî, pa‏î, pi‏ tî.

Gihanek

wek, û, an, lê, ko.

Bane‏an

lê, lo, ax, hey, way, ho, ox.

Vekît

29 Vekît tevayiya isûl û qeydeyên nivî sandin û bihevebû na bê jeyan e. Bi

gotinên din her bê je vekî ta wê, yanî ‏ikilekî nivî sandina wê î xweser

heye. Bi tenê bê jeyên ko bi çend awan tê ne bilêvkirin bi çend awan

jî tê ne nivî sandin. Herwekî: »bihurin/borîn, rih/rî, reh/ra, nê zing/nî-

zik, ‏ehristan/‏aristan, teva/teba, bihin/bîn, birçî/birsî, nimêj/nivêj«.

Ji milê din vekît ji me re bê jeyên ko biheve dibin û yên ko biheve

nabin ji hev vedigerî ne û awayê bihevebû na wan ‏anî me dide.

Qeydeyên vekî tê ji tevayiya gramê rê dertên. Di bihevebû na bê jeyan

de qeyda gelemper ew e ko her bê je bi serê xwe tê te nivî sandin û bi

bê jeyine din ve nabin; ji hin awartan pê ve. Wekî niho, di komeka

»Ez dihî li nê çî rê bûm« de tu bê je bi yeke dî ve ne bû ye, ji ber ko her

yeke wan ji birên qisetê texlî tekî din e. »Ez = pronav, dihî = hoker, li

= daçek, nê çîr = navdêr, bûm = lê ker.« (ê) ya ko bi »nê çî rê« ve bû ye

tewang e; û tewang hergav bi navdêr û pronavî ve dibin.

46

Niqte‏anî

30 Qiset bi hin nî ‏andekan ji hev dibe. Ev nî ‏andek dawî û birên kome-

kê pê‏ me dikin. Bi danî na van nî ‏andekan mana qisetê çê tir li hev bi

der têt. Ji isû lê danî na nî ‏andekan re niqte‏anî dibê jin. Ji milê din em

bi niqte‏aniyê, di dema xwendinê de cihên rawes û wê sihê jî dizanîn

û li gora nî ‏andekan, cih cih û kêm û zê de disekinin û bihna xwe

didin.

31 Nî ‏andekên niqte‏aniyê ên bingehîn ev in:

(.) Niqte

(?) Niqtepirs

(!) Niqtebang

(:) Niqtecot

(;) Niqtebihnok

(,) Bihnok

Ji van pê ve çend nî ‏andekên din hene ko em wan kêm caran dixebi-

tî nin; û wezî fa wan ji ên jorîn cida û bi awakî din in.

( ) Kevanek

« » Dunik

— Xê zek

- Bendik

Niqte

Niqte pa‏iya komekê ‏anî dide. Ji lewre gava komek temam dibe li

dawiya wê niqteyek tê te danîn: Hêv tariya ‏evê diedilî ne. Bi re‏andina

avê ‏ewat tê te veku‏ tin. Bedena Diyarbekrê bedeneke kevnare ye. Xwîn

bi xwî nê nayê ‏i‏ tin.

Niqtepirs

Niqtepirs dikeve pa‏iya komekên pirsiyariyê. Ji manê pê ve ew jî reng

û dengê pirsiyariyê dide qisetê: Genco kengê ji welêt hatiye? Hevind çi

dinivî sî ne? Te çend kew ku‏ tine? Kî ji derincê de ket?

47

Niqtebang

Niqtebang dikeve ber bane‏anan û li pa‏iya komekên bane‏aniyê. Ax!

ez çiqas tê ‏im! Binve kezeba min; binve lo lo! Way li min ax ezo! Xwe-

dêo! tu bi rehma xwe kî.

Niqtecot

Gava li ber komekê ti‏ tek tê te gotin an hejmartin; niqtecotek dikeve

pa‏iya komekê. Bavekî di dema mirina xwe de ji zariwên xwe re got:

Zarono! ez ji we re navekî pak dihê lim; qedirê wî bizanin û wî weke

xwe hilî nin. Mirovê hê ja bi sê ti‏ tan hê ja ye: mê ranî, xebat û comerdî.

Niqtebihnok

Niqtebihnok dikeve navbera wan hevokên ko bi hev re girê dayî ne û

mana hev diedilî nin û wê dibin serî. Dewlemendî bi hinarê ye; ne bi

mal û pereyî ye.

Bihnok

Bihnok dikeve navbera wan bê jeyên ko di komekê de dane pey hev

û bi gihanekekê ne hatine girê dan. Di vî halî de bihnok, bi awakî

cihgirtiyê gihanekê ye. Ji milê din ev nî ‏andek dikare bikeve navbera

birên komekê ên kiçik jî. Bi ‏ertê ko bi danî na wê mana komekê

neyit guhartin. Temo, Cangîr, Hevind û Ferzende brayên hev in. Sor,

spî, kesk û zer rengên ala me ne. Mirov bi axaftin, nivî sandin û xwen-

dinê ji heywanan tê te ferq kirin. Kurên min, hon çire bi ya min nakin

û bi ya xelkê dikin. Em hemî, emê herin ‏erê welêt. Belê, ez jî, ezê bi

we re bêm.

Rewes û vê sih

32 Me goti bû ko nî ‏andekên niqte‏aniyê, di qisetê de cihên rawes û

vê sihê jî ‏anî me didin. Herçî niqte ne cihê rawesê ne; yanî di wan de

mirov qederekî disekine. Herçî bihnok û niqtebihnok in cihê vê sihê

ne; û di wan de em hindik disekinin. Vê siha bihnokê ji hemiyan kur-

tir e.

33 Nî ‏andekên mayîn.

Kevanek