Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N

Ishlab chiqarish mehnati
. Smit fikricha, Ishlab chiqarish mehnati, moddiy 
ishlab chiqarish sohasidagi mehnatdir. Mehnatning bir turi, predmet narxini 
oshiradi, mehnatning boshqa turi esa, bunday harakatni amalga oshirmaydi deb 
aytgan edi Smit. Birinchilarini ishlab chiqarish mehnati deb ataydigan bo`lsak, 
ikkinchisini nomoddiy ishlab chiqarish deb atashimiz mumkin. 
Ishlab chiqarish mehnati sirasiga, Smit ishlab chiqarish tashkilotchilari, 
kapitalistlar faoliyatini kiritgan. Aholining qolgan qismi, ishlab chiqaruvchilar 
qaramog`idagi tekinxo`rdir. Jamiyatning hurmatga sazovor tabaqalari mehnati uy 
xizmatkorlari mehnati kabi hech qanday ishlab chiqarishga ega bo`lmaydi. Ular 
jamiyat xizmatkorlari bo`lib, qolgan aholining yillik mahsulotining bir qismi 
evaziga kun ko`rishadi. 
Smitning yana bir fikriga ko`ra, faqatgina daromad keltirishi mumkin 
bo`lgan mehnatgina ishlab chiqarish mehnati sirasiga qo`shilishi mumkin. 
Umumiy milliy mahsulotni baholanishi. Smitning bu boradagi fikrlar “Smit 
dogmasi” degan atamani olgan, Chunki mumtoz siyosiy iqtisodiyotning qolgan 
namoyandalari tomonidan ilgari surilgan nazariyalar bilan bir qatorda turadi. 
Umumiy milliy mahsulot qiymatini hisobga olinishini u quyidagicha talqin qilgan. 
Alohida mahsulot narxi, mehnatga sarflangan moddiy xarajatlar va mo„ayyan 
korxonada qo`shilgan qo`shimcha narx asosida belgilanib, ish haqqi, daromad va 
renta summasiga muvofiqdir. Ammo, qayta hisoblangan narx, qo`shimcha narxga 

---

54 
muvofiq bo`lib (alohida mahsulot narxi, moddiy xarajatlar narxi, hamda maosh, 
daromad va renta summasiga muvofiq bo`lgan mazkur korxonadagi qo`shimcha 
narx hisobidan tashkil topadi). 
Ammo, qo`shimcha narxlar, boshqa mahsulot qo`shimcha narxlariga ham 
muvofiq bo`ladi (masalan bir ishlab chiqaruvchilar uchun bu xom-ashyo, 
boshqalari uchun tayyor mahsulot). Xulosa qilish mumkinki, - deb yozadi Smit, - 
kapital o`rnini qoplash uchun to`rtinchi qism ham zarur (maosh, daromad va 
rentadan tashqari), ya`ni xo`jalik asboblarining eskirish darajasi narxi. Shuni ham 
e`tiborga olish kerakki, istalgan xo`jalik asbobi narxi, o`z navbatida xuddi Shunday 
qismlardan iborat.
Shu sababli, Smit qo`shimcha narxni, na alohida mahsulotda, na milliy 
mahsulotda hisoblaydi. «Alohida olingan istalgan tovarning qo`shimcha narxi, uch 
asosiy qismlaridan tarkib topadigan bo`lsa, alohida mamlakat umumiy mehnati 
mahsulotini tashkillashtiruvchi barcha tovarlarning qo`shimcha narxi nimadan 
iborat bo`lishi kerak». Ammo, umumiy milliy mahsulot narxi faqatgina 
qo`shimcha narxlar summasiga teng bo`lib qolishligi natijasida, milliy 
ma`sulotning asl narxi nimadan iborat ekanligi noma`lum bo`lib qoladi. Smitning 
mantig`i, XIX asr boshi iqtisodchilari tomonidan, umumiy milliy mahsulotning 
milliy daromad bilan tenglashtiruvchi g`oyasi asosida davom etgan. Smit xatosi 
Shundan iborat ediki, u milliy mahsulot va milliy daromad hisoblanishida 
qo`llaniladigan vaqt cheklovlarini hisobga olmadi (1 yil). Bunday holatda, 
mo„ayyan yilning qo`shimcha narxi, o`tgan yilning qo`shimcha narxiga muvofiq 
bo`lib, qayta hisoblash yuz bermaydi. 
Smit dogmasi xatoliklari Kene jadvalida mavjud bo`lgan sotish nazariyasida 
namoyon bo`lib, u XIX asr boshida soddalashgan takroriy - umumiy ishlab 
chiqarish nazariyasining bir qismiga aylandi. Umumiy milliy mahsulotning narxi, 
qo`shimcha narxlar summasiga go`yoki teng deb hisoblangan, ya`ni faqatgina 
iste`mol predmetlariga sarflanadigan daromadlar summasiga, va buning natijasida 
jamoatchilik qayta takroriy ishlab chiqarilishi haqida so`z yuritilishi mumkin emas 
edi.