Savaş YÖnetiMİ ve YÖnetiMİn merkeziLEŞmesi

İcra Vekilleri Heyeti

İcra Vekilleri Heyeti, Büyük Millet Meclisi’nin kuruluş felsefesi ve Teşkilâtı Esasiye Kanunu itibariyle ayrı bir icrai organ değildir. Ancak, 1921 yılı boyunca İcra Vekilleri Heyeti tarafından alınan Kararlara baktığımızda, Kararların sayısı ve kapsamı itibariyle yer yer Kanunlar ve Heyeti Umumiye Kararları kadar önemli olduğunu, hatta bu Kararlar ile Heyetin Teşkilâtı Esasiye Kanunu tarafından kendine verilen görev ve yetkileri aştığını görürüz. Bu durum, Büyük Millet Meclisi’nin konvansiyon niteliğini korumakla beraber, İcra Vekilleri Heyeti’nin ayrı bir icrai organ olarak belirginleşmeye başladığını gösterir. Bu nedenle, iktidarın niteliğini ve içinden geçmekte olduğu dönüşümü kavramak için 1921 yılı içinde özel olarak İcra Vekilleri Heyeti’ni incelemek gerekir.

İcra Vekilleri Heyeti, kanunen ferdan ferda (teker teker) seçilir ve istifa eder; müştereken mesuliyet, istifa ve intihap söz konusu değildir. Ancak, İcra Vekilleri arasındaki görüş ayrılıklarına, kimi müzakerelerde vekillerin birbirini eleştirmesine rağmen, fiilen İcra Vekilleri Heyeti, 1921 yılı içinde bir Kabine (Bakanlar Kurulu) gibi çalışmıştır. Merkezileşmenin yürütmedeki tezahürü olarak ele alınabilecek bu usul, özellikle Vekâletlere tevkil(vekâletlerde görevlendirme) müzakerelerinde Meclis’in gündemine gelecektir.¹⁰⁴

1921 yılına girildiğinde, 2 Mayıs 1920 tarihinde göreve başlayan İcra Vekilleri Heyeti görevine devam etmekteydi.

Tablo 6 - I.BMM İcra Vekilleri Heyeti (2 Mayıs 1920-24 Ocak 1921)
Vekâlet	Vekil	Açıklama
İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti	Mustafa Kemal Paşa (Ankara) (3 Mayıs 1920-24 Ocak 1921)	Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun 9.maddesine istinaden İcra Vekilleri Heyeti Reisliğinin, Büyük Millet Meclisi Riyasetinden ayrılması ve ayrı bir kişi tarafından üstlenilmesi nedeniyle görevinden ayrılmıştır. Ancak, madde gereği Büyük Millet Meclisi Reisi olarak İcra Vekilleri Heyeti'nin tabii reisi olacaktır.
	Fevzi Paşa (Kozan) (24 Ocak 1921-16 Mayıs 1921)	Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun 9.maddesine istinaden mevcut İcra Vekilleri Heyeti'nde yapılan oylamada İcra Vekilleri Heyeti Reisi seçilmiştir.
Müdafaai Milliye Vekâleti	Fevzi Paşa (Kozan) (2 Mayıs 1920)
Dahiliye Vekâleti (Emniyeti Umumiye, Posta ve Telgraf)	Refet Paşa (İzmir) (6 Eylül 1920-21 Mart 1921)	Refet Paşa, uzun bir süre daha göreve dönemeyeceğini belirterek 18 Mart 1921 tarihinde Dahiliye Vekâletinden istifa etmiş ve istifası 21 Mart 1921 tarihinde Meclis'te okunmuştur.
	Dr.Adnan Bey [vekaleten] (28 Eylül 1920, 9 Kasım 1920-21 Nisan 1921)^105	Refet Paşa'nın 28 Eylül 1920 tarihinde Konya, 9 Kasım 1920 tarihinde Konya'ya gitmesi üzerine Dahiliye Vekâletini vekaleten yürütmüştür.
Hariciye Vekâleti	Bekir Sami Bey (2 Mayıs 1920-8 Şubat 1921, 25 Nisan 1921-12 Mayıs 1921)	Londra Konferansı Murahhas Heyeti Başkanı olarak Londra'ya gittiği için görevi vekâleten Ahmet Muhtar Bey'e bırakmıştır. İngiltere, Fransa ve İtalya ile gizli akdettiği anlaşmaların İcra Vekilleri Heyeti'nde kabul edilmemesi üzerine 8 Mayıs 1921 tarihinde istifasını vermiş; istifası 12 Mayıs 1921 tarihinde Meclis'te kabul edilmiştir. İstifası üzerine İcra Vekilleri Heyeti, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa'nın Hariciye Vekâleti'ne vekaleten bakmasını kararlaştırmış ve bir tezkere ile bu kararı Meclis'e bildirmiştir.
Adliye ve Mezahib Vekâleti	Celâleddin Arif Bey (Erzurum) (2 Mayıs 1920-24 Ocak 1921)	Celâleddin Arif Bey, 20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun bazı maddelerine siyaseten ve vicdanen muhalif olduğu gerekçesiyle 24 Ocak 1921 tarihinde istifa etmiştir.
Nafıa Vekâleti	Ömer Lütfi Bey (Karahisarı Sahib) (2 Mayıs 1920)
Maliye ve Rüsumat, Defteri Hakani Vekâleti	Ferit Bey (İstanbul) (17 Temmuz 1920)
Sıhhiye ve Muavenatı İçtimaiye Vekâleti	Dr.Adnan Bey (2 Mayıs 1920)
Maarif Vekâleti	Hamdullah Suphi Bey (Antalya) (16 Aralık 1920)
İktisat Vekâleti (Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman ve Maadin)	Yusuf Kemal Bey (Kastamonu) (2 Mayıs 1920)
	Mahmut Celâl Bey (Saruhan) [vekaleten] (10 Ağustos 1920-27 Şubat 1921) [asaleten] (27 Şubat 1921)	Mahmut Celâl Bey, 27 Şubat 1921 tarihinde vekaleten yürüttüğü İktisat Vekâletine intihap olunmuştur.
Şer'iye ve Evkaf Vekâleti	Mustafa Fehmi Efendi (Bursa) (2 Mayıs 1920)
Erkan-ı Harbiyei Umumiye Riyaseti	İsmet Paşa (Edirne) (3 Mayıs 1920-5 Ağustos 1921)

Mustafa Kemal Paşa, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun 9.maddesine istinaden İcra Vekilleri Heyeti Reisliğinin, Büyük Millet Meclisi Riyasetinden ayrılması ve ayrı bir kişi tarafından üstlenilmesi nedeniyle 24 Ocak’ta görevinden ayrılmıştır. Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphane-Dokümantasyon ve Tercüme Müdürlüğü ile Başbakanlık Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü’nce hazırlanan Hükümetlere ilişkin kaynaklar, bu istifa ile I.BMM Hükümeti’nin istifa ettiğini ve II.BMM Hükümeti’nin kurulduğunu esas almışlardır.¹⁰⁶ Onları takiben de 24 Ocak 1921 tarihi Hükümet değişikliğinin olduğu bir tarih olarak kabul edilmiş ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetleri bu sıralamaya tabi olmuştur. Ancak, 24 Ocak’ta İcra Vekilleri bütün olarak istifa etmemişlerdir. Sadece İcra Vekilleri Heyeti Reisi Mustafa Kemal Paşa ve Adliye Vekili Celâlleddin Arif Bey, ilki 20 Ocak’ta kabul edilen Teşkilâtı Esasiye Kanunu uyarınca, ikincisi Kanuna karşı çıkarak istifa etmiştir. Bir hükümet değişikliğinden söz edilebilmesi için dönemi itibariyle teker teker seçilmiş vekillerin hepsinin istifa etmesi gerekirdi. İcra Vekilleri Heyeti Reisi, İcra Vekillerinden ayrı seçilmiyor veya görevlendirilmiyordu. İcra Vekilleri Heyeti, görevine devam etmekle beraber 20 Ocak 1921 tarihli Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun kendine verdiği görevi yerine getirmiş ve kendi içinden bir vekili Reis seçmişti. Ancak, bu tarih itibariyle Meclis Riyaseti ile İcra Vekilleri Heyeti Riyasetinin birbirinden ayrılması ve İcra Vekilleri Heyeti Reisinin yeni usule göre seçilerek görevi yeni bir kişinin yürütmesi bu tarihin bir Hükümet değişikliği tarihi olarak kabul edilmesini sağlayabilir. Dolayısıyla, denebilir ki 24 Ocak 1921 tarihinde II.BMM Hükümeti kurulmuştur.

Tablo 7 - II.BMM İcra Vekilleri Heyeti (2 Mayıs 1920-16 Mayıs 1921)
Vekâlet	Vekil	Açıklama
İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti	Mustafa Kemal Paşa (Ankara) (3 Mayıs 1920-24 Ocak 1921)	Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun 9.maddesine istinaden İcra Vekilleri Heyeti Reisliğinin, Büyük Millet Meclisi Riyasetinden ayrılması ve ayrı bir kişi tarafından üstlenilmesi nedeniyle görevinden ayrılmıştır. Ancak, madde gereği Büyük Millet Meclisi Reisi olarak İcra Vekilleri Heyeti'nin tabii reisi olacaktır.
	Fevzi Paşa (Kozan) (24 Ocak 1921-16 Mayıs 1921)	Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun 9.maddesine istinaden mevcut İcra Vekilleri Heyeti'nde yapılan oylamada İcra Vekilleri Heyeti Reisi seçilmiştir.
	Mustafa Fehmi Efendi (Bursa) [vekaleten] (18 Nisan 1921)	İcra Vekilleri Heyeti'nde, Fevzi Paşa'nın cepheyi teftişten dönene kadar yerine Şer'iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi'nin vekalet etmesine karar verilmiştir.
Müdafaai Milliye Vekâleti	Fevzi Paşa (Kozan) (2 Mayıs 1920)
Dahiliye Vekâleti (Emniyeti Umumiye, Posta ve Telgraf)	Refet Paşa (İzmir) (6 Eylül 1920-21 Mart 1921)	Refet Paşa, uzun bir süre daha göreve dönemeyeceğini belirterek 18 Mart 1921 tarihinde Dahiliye Vekâletinden istifa etmiş ve istifası 21 Mart 1921 tarihinde Meclis'te okunmuştur.
	Dr.Adnan Bey [vekaleten] (28 Eylül 1920, 9 Kasım 1920-21 Nisan 1921)	Refet Paşa'nın 28 Eylül 1920 tarihinde Konya, 9 Kasım 1920 tarihinde Konya'ya gitmesi üzerine Dahiliye Vekâletini vekaleten yürütmüştür.
	Âta Bey (Niğde) (21 Nisan 1921)	Münhal bulunan Dahiliye Vekâleti'ne Âta Bey seçilmiştir.
Hariciye Vekâleti	Bekir Sami Bey (Amasya) (2 Mayıs 1920-8 Şubat 1921, 25 Nisan 1921-12 Mayıs 1921)	Londra Konferansı Murahhas Heyeti Başkanı olarak Londra'ya gittiği için görevi vekâleten Ahmet Muhtar Bey'e bırakmıştır. İngiltere, Fransa ve İtalya ile gizli akdettiği anlaşmaların İcra Vekilleri Heyeti'nde kabul edilmemesi üzerine 8 Mayıs 1921 tarihinde istifasını vermiş; istifası 12 Mayıs 1921 tarihinde Meclis'te kabul edilmiştir. İstifası üzerine İcra Vekilleri Heyeti, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa'nın Hariciye Vekâleti'ne vekaleten bakmasını kararlaştırmış ve bir tezkere ile bu kararı Meclis'e bildirmiştir.
	Ahmet Muhtar Bey (Trabzon) [vekaleten] (8 Şubat 1921-25 Nisan 1921)	Bekir Sami Bey'in Londra Murahhas Heyeti Başkanı olarak Londra'ya hareketi nedeniyle Hariciye Vekâleti Vekilliğine intihap olmuştur. Bekir Sami Bey, 25 Nisan 1921 tarihinde Ankara'ya ulaşmıştır.
	Fevzi Paşa (Kozan) [vekaleten] (8 Mayıs 1921)	İcra Vekilleri Heyeti'nde, 8 Mayıs 1921 tarihinde Bekir Sami Bey'in istifasını vermesi üzerine alınan karar ile İcra Vekilleri Heyeti Reisi, Müdafaai Milliye Vekili olan Fevzi Paşa'nın Hariciye Vekâleti Vekilliğini üstlenmesine karar verilmiştir. Karar, 14 Mayıs 1921 tarihinde Meclis'e tebliğ edilmiştir.
	Yusuf Kemal Bey (Kastamonu) (16 Mayıs 1921)
Adliye ve Mezahib Vekâleti	Celâleddin Arif Bey (Erzurum) (2 Mayıs 1920-24 Ocak 1921)	Celâleddin Arif Bey, 20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun bazı maddelerine siyaseten ve vicdanen muhalif olduğu gerekçesiyle 24 Ocak 1921 tarihinde istifa etmiştir.
	Yusuf Kemal Bey (Kastamonu) (30 Ocak 1921)	Celâleddin Arif Bey yerine Moskova'da bulunan Yusuf Kemal Bey seçilmiştir.
	Hafız Mehmet Bey (Trabzon) [vekaleten] (3 Şubat 1921)	Yusuf Kemal Bey, Moskova'dan dönene kadar Adliye Vekâleti Vekilliğine Hafız Mehmet Bey seçilmiştir.
Nafıa Vekâleti	Ömer Lütfi Bey (Karahisarı Sahib) (2 Mayıs 1920)
Maliye ve Rüsumat, Defteri Hakani Vekâleti	Ferit Bey (İstanbul) (17 Temmuz 1920)
Sıhhiye ve Muavenatı İçtimaiye Vekâleti	Dr.Adnan Bey (2 Mayıs 1920)
Maarif Vekâleti	Hamdullah Suphi Bey (Antalya) (16 Aralık 1920)
İktisat Vekâleti (Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman ve Maadin)	Yusuf Kemal Bey (Kastamonu) (2 Mayıs 1920)
	Mahmut Celâl Bey (Saruhan) [vekaleten] (10 Ağustos 1920-27 Şubat 1921) [asaleten] (27 Şubat 1921)	Mahmut Celâl Bey, 27 Şubat 1921 tarihinde vekaleten yürüttüğü İktisat Vekâletine intihap olunmuştur.
Şer'iye ve Evkaf Vekâleti	Mustafa Fehmi Efendi (Bursa) (2 Mayıs 1920)
Erkan-ı Harbiyei Umumiye Riyaseti	İsmet Paşa (Edirne) (3 Mayıs 1920-5 Ağustos 1921)