Savaşin sonu ve "GEÇİŞ DÖnemi"

Yeni Kurulan Bakanlık: Mübadele İmar ve İskan Vekaleti

1923 yılında kurulan tek bakanlık Mübadele, İmar ve İskan Vekaletidir. Bu bakanlık, Lozan görüşmeleriyle karara bağlanmış mübadele meselesi ve savaş sonrasında neredeyse ülke genelinde ortaya çıkmış olan yıkımın etkilerini azaltmak amacıyla kurulmuştur. Lozan’dan sonra neredeyse yarım milyon insanın ülkeye gireceği tahmin edilmektedir. Bu kadar insanın ihtiyacının karşılanması bir vekaletin kurulmasını zorunlu kılmaktadır. Konu hakkında önemli bir talebin olduğu da kanun görüşmelerinde birleştirilen dört kanun tasarısından anlaşılabilir. Mubadelei ahali ve emvali masarifatı umumiyesine ait tahsisat hakkında kanun lâyihası, Mübadele ve İmar Müdüriyeti Umumiyesi teşkilâtı hakkında kanun lâyihası, Zonguldak Mebusu Tunalı Hilmi Bey’in İmar ve İskân Vekâleti teşkili hakkında kanun teklifi, Aydın Mebusu Dr. Mazhar Bey’in İmar ve İskân Vekâleti teşkili hakkında kanun teklifi” isimli dört düzenleme toplu olarak görüşülecek ve 13 Ekim’de Vekaletin kurulmasıyla sonuçlanacaktır.¹⁵⁰

Aynı gün İsmet Paşa’nın Ankara’nın başkent olmasına ilişkin önerisi de görüşülmüştür. Önce o önerinin görüşülmesi önerilse de mübadele ve iskan işlerinin acil olduğu ve bir an önce düzenlenmesi gerektiği belirtilerek önce, kurulacak olan Vekalet’le ilgili düzenleme sonuca bağlanacaktır. Ayrıca Vekalete yaklaşık 3 milyon liralık bir bütçe de sağlanacaktır.

Yasa görüşmeleri başlar başlamaz hizmetin bir genel müdürlük mü yoksa vekalet olarak mı örgütleneceği tartışılmıştır. 5 Eylül günlü içtimada sunulan İcra Vekilleri Heyeti programında “İcra Vekilleri Riyasetine merbut olmak üzere” mübadele, imar ve iskan işlerinin bir genel müdürlükçe örgütlenmesi önerilmiş, sonrasında bu yönde bir kanun layihası hazırlanmıştır.¹⁵¹ Görüşmelerde söz alan Saruhan mebusu Reşad Bey, hükümetin bir genel müdürlükle bu hizmeti örgütlemesini önermesine rağmen konunun ehemmiyeti gereği önceden beri vekalet biçimini önerdiklerini bildirmektedir. Mebusa göre “mübadele ve imar işleriyle münhasıran meşgul olabilecek bir vekâlet, bir vekil bulunmadıkça bu işlere ciddî bir surette tevessül edilmiş” olmayacaktır. Özellikle bütçe nedeniyle kimi kısıtların ortaya çıktığını söyleyen mebus, bir genel müdürlük olarak örgütlenen kimi kurumların da sıkıntı içinde olduklarını, “bütçe ve idare itibariyle her hangi vekâlete iltihak edilmek suretiyle idare olunan devairin hali malûmudur. Ziraat Bankası, Seyrisefain İdaresi, Emniyet Sandığı ve saire bugünkü vaziyete göre, Hükümetimize pamuk ipliğiyle merbuttur.” diyerek “...bugüne kadar bu mülhak bütçeyle idare olunan dairelerin avans kanunları, tahsisat kanunları”nın bile hâlâ Meclisten çıkmadığını ifade etmektedir.

Cevaben söz alan İcra Vekilleri Heyeti Reisi Ali Fethi Bey, konunun çok sayıda vekaletin görev dairesinde kaldığından ve vekillerin birbirlerine emir veremeyeceklerinden hareketle İcra Vekilleri Heyeti’ne bağlı bir genel müdürlük tesis edilmesini önerdiklerini bildirmekte, konunun çok önemli olduğunu bildiklerini ifade etmektedir.

Gelibolu mebusu Celal Nuri Bey de, hizmetin vekalet olarak örgütlenmesi gerektiğini savunanlardandır. Konuşmasında savaş durumlarında ihtiyaca göre vekalet kurulmasına çok sık rastlandığını dile getirmekte ve konunun uluslararası örneklerini vermektedir. Bu konuda çalışacak ve İcra Vekilleri Riyaseti dahilinde bir genel müdürlük kurulması durumunda Riyasetin görevlerini aşacağını bildirmektedir. Mebusa göre “İcra Vekilleri Riyasetinin iki vazifesi vardır. Birinci vazifesi; İcra Vekilleri Heyetiyle Büyük Millet Meclisi arasında vasıta olmak, ikinci vazifesi de vekillerin mercii istişarîsi olmaktır.” “Salâhiyeti olmıyan icra Vekilleri Riyasetine” bu görevin verilmesi durumunda “hukuku Esasiyemizde yeni bir noktai nazarı kabul etmiş olmak” lazım gelecektir.

Tartışmalardan sonra 133 imzalı bir takrir verilerek konunun vekalet olarak düzenlenmesi ve bir an önce ekte sunulan kanun teklifinin görüşülmeye başlaması önerilecek ve bu öneri kabul edilecektir. Verilen takrirde öngörülen düzenleme “Mübadele, imar, iskân umuriyle mükellef olmak üzere (Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti) namiyle” bir Vekalet kurulması ve “Mübadele, İmar ve İskân Vekâletinin vazaif ve salâhiyeti ile tahsisat ve teşkilâtı”nın kanunu mahsusla düzenlenmesidir.

Görüşülen layiha 4 maddeden oluşup sadece vekaletin kuruluşunu düzenlediğinden tartışma uzamıştır. Buna göre bir grup mebus mevcut düzenlemeyle vekaletin kurulmasını ve bir vekil seçilmesini önermektedir. Vekaletin görev ve yetkilerinin sonradan düzenlenmesini savunan bu grubun karşısında bir an önce düzenlemenin yapılması gerektiğini, bunun için de bir encümen kurularak görev ve yetki düzenlemesini yapmasını veya genel ifadelerle bu layihaya ek maddedeler konularak düzenlemenin kanunlaşmasını savunan bir diğer grup bulunmaktadır. Tartışmalar sonucunda 133 imzayla gelen layiha kabul edilerek kanunlaşmıştır. Layihanın Vekalet’in görev ve yetkilerinin özel kanunuyla düzenlenmesini öngören maddesi görüşmeler sırasında geri çekilmiştir. Vekil seçimi yapıldıktan sonra bir kanun çıkarılmasında karar kılınmış görünmektedir. Vekaletin kurulmasından sonra iki temel düzenleme yapılacaktır. Bunlar 1 Kasım günlü içtimada kanunlaşacak olan 366 sayılı Mübadele, İmar ve İskan Vekaleti'nin Teşkilat ve Mesarifi Hakkında Kanun ile ondan yedi gün sonra kabul edilen 368 sayılı Mübadele İmar ve İskan Kanunu’dur.

13.10.1923 günlü içtimada kabul edilen ve vekaleti düzenleyen kanun üç maddeden oluşmaktadır:

Madde 1. — Mübadele, imar, iskân umuriyle mükellef olmak üzere (Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti) namiyle bir vekâlet teşkil olunmuştur.

Madde 2. — İşbu kanun tarihi neşrinden itibaren meriülicradır.

Madde 3. — İşbu kanun Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından icra olunur.

Sonrasında düzenlenen Vekaletin teşkilat ve giderleriyle ilgili düzenleme, bize Vekalet hakkında daha çok bilgi vermektedir. Bu düzenlemeyle Vekalete yaklaşık 6 milyon 95 bin liralık bir bütçe tahsisatı yapılmıştır.¹⁵² Bunun yanında tüm kadrolara verilecek olan maaşlar da bu düzenlemeyle belirlenmiştir. Düzenlemenin ekindeki muhassasat listesine göre vekaletin merkezi idaresi Mübadele Ve İskan Genel Müdürlüğü ile İmar Genel Müdürlüğü olmak üzere iki genel müdürlükle örgütlenmektedir. Mübadele ve İskan genel Müdürlüğü’nde Sevkiyat ve Nakliyat, Muhacirin, İaşe ve İskan olmak üzere dört “şube” bulunmaktadır. İmar Genel Müdürlüğü ise Kalemi Mahsus ve Muamelât, İnşaat ve Tamirat, İhsaiyat ve Memurin şubeleri ile Fen Heyeti’nden (Heyeti Fenniye) oluşmaktadır.

Yeni kurulan Vekalet’e Vekil seçimi 20 Ekim günlü içtimada yapılacaktır.¹⁵³ Oylama sonucunda 165 oydan 158’ini alan İzmir mebusu Mustafa Necati Bey, Mübadele, İmar ve İskan Vekili olacaktır.¹⁵⁴ Seçim sonrasında söz alan Mustafa Necati Bey “Birinci Büyük Millet Meclisi, nasıl bütün düşmanlar karşısında milleti zaferden zafere götürmüş ise... İkinci Büyük Millet Meclisi imar işlerinde muzaffer olacak, memleketin imarını temin edecektir” diyecek ve teşekkür ederek sözünü tamamlayacaktır.