Savaşin sonu ve "GEÇİŞ DÖnemi"

Belediye Başkanları Hakkında Bir Olay

1923 yılında Meclise gelen tartışmalardan biri belediye başkanlığı ile Liva Genel Meclisi (Meclisi Umumii Liva) üyeliğinin aynı kişide birleşmesiyle ilgilidir. Kangırı’da gerçekleşen olay Meclise taşınmış ve olayın hukuki gerekçeleri sorulmuştur.

Takrire göre “Kângırı Belediye Reisi Cemal Efendi bu kere icra kılınan intihapta Meclisi Umumii Liva âzalığına intihabedilerek vazifesine devam etmekte”dir. Dahiliye Vekaletinden Kangırı Mutasarrıflığına gelen emirde Belediye Reisliği ile Genel Meclisteki üyeliğin aynı kişide birleşemeyeceği, bu nedenle birisini seçmek zorunda olduğu Cemal Efendi’ye tebliğ edilmiştir. Belediye Reisi Cemal Efendi de her iki görevi de terk etmeyeceği ve bunun önünde hukuki bir engel olmadığını söyleyecektir. Yine de belediye reisinin “Meclisi Umumii Livaca âzalıktan ıskatına, ekseriyetle karar verilmiş” ve bu olay livanın mebuslarınca öğrenilmiştir. Olayı kısaca anlatan, takrir sahipleri Kangırı mebusları Neşet Nazım ve Yusuf Ziya Beyler ile Kastamonu mebusu Hasan Sabri Beyler, Dahiliye Vekaleti’nden böyle bir emrin verilip verilmediğini sormakta ve eğer verildiyse bu emrin hukuki dayanaklarını sormaktadırlar.¹⁸⁷

Dahiliye Vekili tarafından verilen yazılı cevapta söz konusu olayın daha önce de kendilerine geldiği ve İcra Vekilleri Heyeti tarafından bir karar verildiği ifade edilmektedir. Söz konusu kararı tekrar aktaran cevaba göre İdarei Umumiyei Vilayat Kanununun kimlerin Meclisi Umumide aza olamayacağına ilişkin 106. maddesinde konunun net bir biçimde düzenlendiği ifade edilmektedir. İlgili maddede “memurini devlet ve vilayet”in Umumi Meclise seçilemeyeceği düzenlenmiştir. Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey’e göre Belediye Reisleri’nin de devlet ve vilayet memurlarından sayıldığı ve bu nedenle Umumi Mecliste görev alamayacağı açıktır. Belediye başkanlarının da devlet ve vilayet memurlarından sayılması şöyle gerekçelendirilmektedir:

Vazaif ve umuru belediyenin hududu belde dâhiline münhasır hususatı madudeden ibaret olması ve belediye reislerinin belediye azayı müntahabesi tarafından intihabedilmekte bulunmasiyle beraber belediye riyasetinin Hükümetin idarei umumiye ve siyasetiyle az - çok alakası vardır… Bizde belediyelerin umur ve muamelâtı idarei umumiyei Hükümetten… müstakil değildir... Belediye reislerimiz bir kısım umur ve muamelâtta Hükümeti mahalliye ve merkeziye ile kanunen alâka ve irtibat sahibi olduklarından… memurini Devlet ve vilâvattan hariçte addolunamazlar.

Bu yolla Belediye Başkanının da “memurini devlet ve vilayet” sayılmasının zorunlu olduğu, bu nedenle ilgili kanunda düzenlenen İl Genel Meclislerine üye olamayacaklar arasında sayılması gerektiği ifade edilmiştir.

Dikkat çeken nokta belediye başkanlarının “idarei umumiyei Hükümetten” yani genel idareden ayrı olarak görülemeyeceğine ilişkindir. Osmanlı’dan devralınan yapıya koşutluk göstermek üzere belediye başkanları her ne kadar seçimle gelen Belediye Meclisi içerisinden seçilmiş olsalar da neredeyse taşra yönetimi içerisinde sayılmaktadırlar.

Aynı konu yılın sonunda tekrar gündeme gelecek ve konuyla ilgili bir tefsir yayımlanacaktır.¹⁸⁸ Sonuçta Belediye Meclisi azalığı ile meclisi umumi üyeliğinin birleştirilmesi konusunda, belediye reislerinin devlet memuru sayılmalarında şüphe olmayacağı ama idare meclislerine girmelerinin önünde de bir engel bulunmayacağına karar verilecektir. Böylece yılın başındaki kararın aksi yönünde bir tefsir yapılıp, uygulama kabul edilecektir. Bu kararla beraber belediye başkanlarının il genel meclislerinde yer almalarının önünde bir engel kalmayacaktır.

SONUÇ

1920’li yıllar için bir genel merkezileşme eğilimi dikkat çekmektedir. 1923 yılı da bu eğilimde bir uğraktır. Önceki yıllarda savaş hali ve olası bir savaş durumu devam etmektedir. 1923 yılının ortalarından itibaren ise bu koşullar ortadan kalkmaktadır. Bağımsızlığını ilan eden Türkiye devleti, siyasal ve yönetsel bir yapılanmaya girişecektir.

Yıl içerisinde yapılan seçimle Meclis içi muhalefet büyük ölçüde tasfiye edilecektir. Savaş sonrası, çetecilik ve eşkıyalık gibi kimi düzensizlikler ortadan kaldırılacaktır. Lozan görüşmeleri ve Antlaşmanın kabulü ise uluslararası sistemde bağımsızlığı garantileyecektir. Böylece hem iç hem de dış istikrarsızlık ortadan kaldırılarak düzenin tam anlamıyla kurulmasına gidilecektir.

Yılın sonunda Cumhuriyet ilan edilmiştir. Siyasal, yönetsel ve yargısal bir dizi değişiklik yapılmış veya yapılmaya başlanmıştır. Savaş koşullarının Anayasası, yerini düzenin tesis edildiği bir Anayasa belgesine ancak 1924’te bırakabilecektir. Başından beri hakimiyeti milliye ilkesi olarak anılan temel düstur çerçevesinde gerçekleşecek dönüşüm ise, tam anlamıyla, ancak 1920’lerin ikinci yarısından itibaren sağlanacaktır.

KAYNAKÇA

AKGÜNDÜZ, Ahmed, Arşiv Belgeleri Işığında Sayıştay Tarihi, Sayıştay Yayın İşleri Müdürlüğü, Ankara, 1997.

AKIN, Rıdvan, TBMM Devleti: Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve İdare, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.

ALTUN, Muhsin, Osmanlı Tütün Tekeli: Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterek’ül-menfaa Reji İdaresi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara, 1995.

ALTUN, Muhsin, “Osmanlı Sayıştayı’ndan Cumhuriyet Sayıştayı’na Geçiş Sürecine İlişkin Bazı Belgeler”, Sayıştay Dergisi, 41/1, 2001, s. 1-35. http://dergi.sayistay.gov.tr/icerik/der41m1.pdf , (11.06.2011)

ALPKAYA, Faruk, Türkiye Cumhuriyeti'nin Kuruluşu: 1923-1924, İletişim Yayınları, İstanbul, 1998.

ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk, C: II, 1920-1927, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1961.

AÜ SBF Yayınları, Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye'nin Ekonomik Gelişmesi, Yayın No: 513, Ankara, 1982.

AYBARS, Ergün, İstiklal Mahkemeleri, C: I-II, 1920-1927, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları No: 1, İzmir, 1988.

CAN, Bilmez Bülent, Demiryollarından Petrole Chester Projesi:1908-1923, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Mayıs 2000.

DEMİREL, Ahmet, Birinci Mecliste Muhalefet: İkinci Grup, İletişim Yayınları, İstanbul, Nisan 1995.

GOLOĞLU, Mahmut, Türkiye Cumhuriyeti: 1923 (Milli Mücadele Tarihi, 5. Kitap), Başnur Matbaası, Ankara, 1971.

GÜLER, Birgül Ayman, Türkiye’nin Yönetimi: Yapı, İmge, Ankara, 2010.

GÜNEŞ, İhsan, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı: 1920-1923, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Yayın No: 360, Temmuz 1997.

İLKİN, Selim, “1922-1923 Yıllarında Bir Yabancı Sermaye Girişimi: Chester Demiryolu Projesi”, Uluslararası Atatürk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartışmalar(17-22 Mayıs 1981), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Yayın No: 254, Ankara, 1983, s. 739-781

JAESCHKE, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi II: Mudanya Mütarekesinden 1923 Sonuna Kadar, TTK Basımevi, Ankara, 1973.

Kaynak Yayınları, Atatürk’ün Bütün Eserleri, C: 14-15 (1922-1923; 1923-1924), Kaynak Yayınları, 2004

KESKİN, Nuray Ertürk, Türkiye’de Devletin Toprak Üzerinde Örgütlenmesi, Tan, Ankara, Eylül 2009.

KOCATÜRK, Utkan, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi: 1918-1938, 2. Baskı, TTK Basımevi, Ankara, 1988.

KOÇAK, Cemil, Umûmî Müfettişlikler (1927-1952), İletişim, İstanbul, 2003.

ORAN, Baskın ve diğerleri, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C: 1 (1919-1980), İletişim, İstanbul, 2002.

ÖKÇÜN, A. Gündüz, Türkiye İktisat Kongresi 1923- İzmir: Haberler-Belgeler-Yorumlar, 4. Baskı, SPK, Yayın No: 59, Ankara, 1997.

TEZEL, Yahya Sezai, “Birinci Büyük Millet Meclisi Anti-Emperyalist Miydi: Chester Ayrıcalığı”, SBF Dergisi, C:24 S: 5, 1970, s. 287-318.

-----------, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi:1923-1950, 3. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Kasım 1994.

TUNÇAY, Mete, 1923 Amele Birliği, Özal Matbaası, İstanbul, Ekim 1989.

------------, Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek-Parti Yönetimi'nin Kurulması: 1923-1931, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.

YAVUZ, Bige Sükan, “Fransız Arşiv Belgeleri Işığında Chester Demiryolu Projesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S: 24, Kasım 1999-2003, s. 528-554.

Hakimiyeti Milliye (No: 701-1007)

www.devletarsivleri.gov.tr

www.tbmm.gov.tr

http://www.atam.gov.tr

EKLER

Ek- 1: “9 Umde”¹⁸⁹

BEYANNAME

Memleketi ve milleti inhilal ve izmihlal felaketinden kurtarmak için milletten aldığı salâhiyeti mutlaka ile içtima eden (Türkiye Büyük Millet Meclisi) hâkimiyeti milliye esasatına müsteniden bir halk devleti ve hükûmeti teşkil etti.

Deruhte ettiği vezaifi milliyenin kısmı mühimini üç senelik mütemadi mesaisile ifa eylemiş olan Meclis 1 Nisan 1339 tarihinde tecdidi intihabata müttefikan karar verdi.

Önümüzdeki devrede inşallah takriri müsalemet müyesser olacağından iktisadî tekemmülâtını temin, her nevi teşkilâtımızı itmam ve ikmal ve bu suretle mülk ve milleti refaha nail etmek gaye olacaktır.

Yeni devrei mesaide Meclisin ekseriyetini bu gaye etrafında toplamak ve memleketi hâkimiyeti milliye dâiresinde siyasî teşkilâta mazhar etmek için bir Halk Fırkası teşekkül edecektir.

Mecliste elyevm müteşekkil (Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grupu) Halk Fırkasına intikal edecektir.

Mezkûr Fırkanın, halk hâkimiyeti, teceddüt ve inkişafatı maddiye ve maneviye esasatına müpteni mufassal ve muntazam bir programı bilcümle âzasının nazarı münakaşa ve tasvibine arzedilecektir.

Buna intizaren Grupumuz aşağıdaki umdelerle yeni intihabata iştirake karar vermiştir.

Bu umdeler memleketin en müstecel ihtiyacatı ve bir çok erbabı ihtisasın mütalâatı ve bilhassa İzmir’de bütün memleket mümessillerinden müteşekkil olarak in’ikat eden iktisat kongresi mesaisi dahi nazarı dikkate alınarak tesbit edilmiştir.

Umde 1

Hâkimiyet bilâ kaydü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil tedvir etmesi esasına müstenittir. Milletin hakikî ve yegâne mümessili (Türkiye Büyük Millet Meclisi) dir. Türkiye Büyük Millet Meclisinin haricinde hiç bir fert hiç bir kuvvet ve hiç bir makam mukadderatı milliyeye hâkim olamaz.

Binaenaleyh bilcümle kavaninin tanziminde, her nevi teşkilâtta, idarenin alelûmum teferruatında, terbiyei umumiye ve iktisat hususunda hâkimiyeti milliye esasatı dahilinde hareket olunacaktır. İcra Vekillerinin vazife ve mesuliyeti kanunu, vilâyatın mahallî umurda manevî şahsiyetlerini ve muhtariyetlerini istimal edebilmelerini kâfil olan şûralar kanunu, vilâyetlerin iktisadî ve içtimaî münasebetleri intaç ve tatbik olunacaktır.

Umde 2

Saltanatın ilgasına ve hukuku hâkimiyet ve hükümraninin gayri kabili terk ve tecezzi ve ferağ olmak üzere Türkiye halkının mümessili hakikisi olan Büyük Millet Meclisinin şahsiyeti maneviyesinde mündemiç bulunduğuna dair 1 teşrinisani 1338 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisinin müttefikan verdiği karar lâyetegayyer düsturdur.

İstinadgâhi Türkiye Büyük Millet Meclisi olan makamı hilâfet, beynelislâm bir makamı muallâdır.

Umde 3

Memlekette emniyet ve aşayişin kat’iyetle muhafazası en mühim vazifedir.

Bu gaye milletin arzu ve ihtiyacına mutabık olarak temin edilecektir.

Umde 4

Mahkemelerimizin bilhassa seri bir surette tevzii adalet edebilmeleri temin edilecektir. Bundan başka külliyatı kanuniyemiz ihtiyacatı milliyeye, ilmi hukukun telâkkiyatına göre yeni baştan ıslah ve ikmal olunacaktır.

Umde 5

1.- Âşar usulünde halkın şikâyet ve mağduriyetini mucip olan nıkat esaslı bir surette ıslah edilecektir.

2.- Tütün ziraat ve ticaretini milletin azamî nef’ine göre temin edici tedbir alınacaktır.

3.- Müessesatı maliye çiftçilere, sanayi ve ticaret erbabına vesair bilcümle erbabı mesaiye kolaylıkla para ikraz edecek surette ıslah ve teksir olunacaktır.

4.-Ziraat bankasının sermayesi tezyit olunacak, çiftçilere daha kolay ve daha vâsi yardım edebilmesi temin edilecektir.

5.-Memleketimiz çiftçilerine ziraat makineleri vâsi mikyasta ithal olunacak ve çiftçilerimizin âlât ve edevatı ziraiyeden kolaylıkla istifade etmeleri temin kılınacaktır.

6.-Mevaddı iptidaiyesi memleketimizde bulunan mamulâtı ve mesnuatı memleket dahilinde vücude getirmek için himaye ve teşvikat icrası ve mükâfat itası suretlerile azamî tedabir alınacaktır.

7.- Müstacelen muhtaç bulunduğumuz demiryolları için hemen teşebbüsat ve filiyata başlanılacaktır.

8.-Tahsili iptidaide tedrisatın tevhidi ve bilûmum mekteplerimizin ihtiyacatımıza ve âsri esasata tevfiki ve muallim ve müderrislerimizin terfih ve iktidarı temin edilecektir. Vesaiti münasebe ile halkın tenvir ve talimine de tevessül olunacaktır.

9.- Sıhhati umumiyeye ve muaveneti içtimaiyeye ait müessesat ıslah ve teksir edilecek ve sâyü amelî erbabını himaye edici kanunlar yapılacaktır.

10.- Ormanlarımızdan terakkiyatı fenniyeye muvafık surette istifadeyi, maadinimizin en nâfi tarzda işletilmesini ve hayvanatımızın ıslah ve teksirini temin edecek esaslar vazolunacaktır.

Umde 6

Hizmeti fiiliyei askeriye müddeti tenkis olunacaktır.

Bundan başka okuyup yazmak bilenlerin ve orduda okuyup yazma öğrenenlerin müddeti hizmeti bir derece daha azaltılacaktır.

Ordu mensubininin temini refahı bilhassa mültezemdir.

Umde 7

İhtiyat zabitanının hayat ve istikballerini kendilerine ve memlekete en nâfi bir surette temin etmek esaslı bir hedefimizdir.

Müdafaai memleket ve istiklâli millet uğrunda malûl kalan mensubini askeriye ve efradı millet ile alelûmum mütekaidin ve eytamü eramilin zaruret ve sefaletlerine meydan bırakmıyacak tedabir ittihaz olunacaktır.

Umde 8

Halk umurunun azamî süratle intacı faal,muktedir, müstakim bir silsilei memurinin kemali intizamla ve usul ve kanun dairesinde iş görmesine mütevakkıf olduğundan sınıfı memurin bu noktai nazardan ikmal edilecek ve bütün şuabatı devlet daimî teftiş ve murakabeye tâbi tutulacaktır. Diğer taraftan memurinin nasp, azil, terfih, masuniyet,mes’uliyet, tekaüt ve taltifleri tesbit edilecektir.

Münevveranı memleketten ve mesaliki muhtelife erbabı ihtisasından şuabatı umuru devlette en nâfi bir surette istifade edilmek mukarrerdir.

Umde 9

Harap olan memleketimizin süratle tamir ve ihyası zımnında devletçe ittihaz olunacak tedabirden başka inşaat ve tamirat için yer yer şirketler teşekkülü teşvik ve temin ve ferdî teşebbüsleri himayeye medar olacak ahkâm vazolunacaktır.

Sulh Hakkındaki Noktai Nazarımız:

Millî, iktisadî, idarî behemehal temin etmek şartile sulhün iadesine çalışmaktır. Bu şraiti temin etmeyen sulh muahedesi kabul olunamaz.

8 Nisan 339

Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk

Cemiyeti Reisi

"Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin İntihab Hakkındaki Beyannameleri: Müdafaai Hukuk Grubunun Yeni İntihab İçin Kabul Eylediği Dokuz Umde ve Bir Noktai Nazari" başlığıyla verilen 9 umde/prensip (Hakimiyeti Milliye, 09.04.1923, s. 1)

Ek- 2: 1923 Hükümetleri Listesi:¹⁹⁰

Vekaletler	4. İcra Vekilleri Heyeti	5. İcra Vekilleri Heyeti	İlk TC Hükümeti
İcra Vekilleri Heyeti Reisi	Hüseyin Rauf Bey	Ali Fethi Bey	İsmet Paşa^191
Şer'iye Vekili	Mehmet Vehbi Efendi^192 Kazım Efendi	Musa Kazım Efendi^193 Mustafa Fevzi Efendi	Mustafa Fevzi Efendi
Müdafai Milliye Vekili	Kazım Paşa	Kazım Paşa	Kazım Paşa
Adliye Vekili	Rifat Bey	Seyit Bey	Seyit Bey
Dahiliye Vekili	Ali Fethi Bey	Ali Fethi Bey	Ferid Bey
Hariciye Vekili	İsmet Paşa	İsmet Paşa	İsmet Paşa
Maliye Vekili	Hasan Fehmi Bey	Hasan Fehmi Bey	Hasan Fehmi Bey
Maarif Vekili	İsmail Safa Bey	İsmail Safa Bey	İsmail Safa Bey
Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisi	Fevzi Paşa	Fevzi Paşa	Fevzi Paşa
Nafia Vekili	Reşat Bey	Fevzi Bey	Muhtar Bey
İktisad Vekili	Mahmut Esad Bey	Mahmut Esat Bey^194 Hasan Bey	Hasan Bey
Sıhhiye Vekili	Rıza Nur Bey	Rıza Nur Bey^195	Refik Bey
Mübadele, İmar ve İskan Vekili	-	-	Mustafa Necati Bey

*^* Arş.Gör. Ankara Üniversitesi Yönetim Bilimleri ABD.

1^ Bu yargısal faaliyetler Heyeti Umumiye kararı olarak düzenlenmiştir.

2^ Söz konusu karar “Hıyaneti Vataniyeden on sene küreğe mahkûm sabık Muhtar Yürükoğlu Mehmed” hakkındadır. Karar No. 355, TBMM ZC, D:1, C:27, İ: 198.

3^“Mebuslara, Meclisin nisabını müteessir etmiyecek tarzda izin verilmesi hususunun bir karara bağlanmasına dair Büyük Millet Meclisi Riyaseti Saniyesi tezkeresi”, TBMM ZC, D:1, C:28, İ: 18

4^ Aynı yer.

5^ 16.04.1923 günlü Zabıt Ceridesinin sonunda Meclisin o gün ikinci celseyi toplayamadığı yazmaktadır. Aşağıdaki metin aynen alıntılanmıştır: “Nisabı ekseriyet hâsıl olamadığından o gün ikinci celse açılamamış ve içtimaî âtî 21 mayıs 1339 tarihîne bırakılmıştır. O gün de nısabolmadığından meclis açılamamış ve 11 ağustos 1339 tarihînde ikinci devre faaliyete başlamak üzere birinci devre kapanmıştır.” TBMM ZC, D:1, C:29, İ:26, s. 240.

6^ Örneğin Yeni Gün ve sonra Anadolu’da Yeni Gün adını alan ve Ankara hükümetini destekleyen gazetelerin sahibi Yunus Nadi’dir.

7^TBMM GCZ, C:26, D:1 İ:180

8^ TBMM ZC, D:1, C:28, İ:13.

9^ TBMM ZC, D:1, C:28, İ:14

10^ TBMM ZC, D:1, C:28, İ:16

11^ Karar No. 370, TBMM ZC, D:1, C:28, İ:16.

12^ “Cenaze Merasimi”, Hakimiyeti Milliye, 05.04.1923, s. 3.

13^ A.k., s. 2.

14^ İhsan Güneş, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı: 1920-1923, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Yayın No: 360, Temmuz 1997; Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet: İkinci Grup, İletişim Yayınları, Ankara, Nisan 1995, s 93 vd.

15^ TBMM ZC, D:1, C:27, İ:190.

16^ TBMM ZC, D:1, C:28, İ:15; Düstur, Tertip:3, C:4, s.15.

17^ TBMM ZC, D:1, C:28, İ:17.

18^ Maddei Münferide şöyledir: “İşbu kanun tarihi neşrinden itibaren meri olur. Ancak elyevm münakit Büyük Millet Meclisi 5 Eylül 1336 tarihli nisabı müzakere kanununun birinci maddesinde gösterildiği üzere gayesinin husulüne kadar müstemirren müçtemi bulunacağı cihetle işbu Teşkilatı Esasiye Kanunundaki 4 üncü, 5 inci, 6 ncı maddeler gayenin husulüne elyevm mevcut Büyük Millet Meclisi adedi mürettebinin sülüsanı ekseriyetle [üçte iki] karar verildiği takdirde ancak yeni intihabdan itibaren meriyül icra olacaktır.” (http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa21.htm, 17.10.2011 )

19^ Konu “Mebus ‘Mezuniyetleri’ Meselesi” başlığında daha ayrıntılı incelenmiştir.

20^ Dokuz Umde’nin tam transkripsiyonuna, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasî Partiler: 1859-1952, İstanbul, 1952 künyeli eserden ulaşmak mümkündür (s. 580-581). İlgili ilkelerin kısmen sadeleştirilmiş haline Atatürk’ün Bütün Eserleri, Kaynak Yayınları, C:15, s. 278-280’den ulaşılabilir.

21^ "İzmir Paşa Hazretlerinin namzetliğini istiyor.", Hakimiyeti Milliye, 12.04.1923, s. 2.

22^ “Yeni İzmir mebusu”, Hakimiyeti Milliye, 08.10.1923, s. 1.

23^ "İlk yeni mebuslarımız", Hakimiyeti Milliye, 08.06.1923, s. 1.

24^ Hakimiyeti Milliye, 22.07.1923, s. 1.

25^ "İttihat ve Terakki Fırkası var mıdır?", Hakimiyeti Milliye, 15.04.1923, s. 1.

26^ "Halk Fırkasının İlk İçtimaı", Hakimiyeti Milliye, 08.08.1923, s. 1.

27^ Konuyla ilgili, anı veya başka kaynaklarda süreçle ilgili bilgi bulmak mümkündür. Çalışmada, doğrudan kullanılan kaynaklardaki bilgiler işlenmiştir. Bu çerçevede konunun ilk yansıması 27.09.1923 günlü Hakimiyeti Milliye gazetesinin haberidir. Konunun kısa tarihçesi için bkz. Hamza Eroğlu, "Türkiye Cumhuriyeti’nin İlanı", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S: 56, C: XIX, Temmuz 2003, Türkiye Cumhuriyeti'nin 80. Yılı Özel Sayısı. Kaynağa http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=164 adresinden erişilmiştir. (19.07.2011)