SeyiD ƏHMƏd mahmudi /j

5. Purva-mimansa məktəbi: Bu məktəb öz banisinin adı ilə adlandırılmışdır. 
Əslində veda nəğmələrinin şərh və tədqiqi üçün yaradılmışdır. Mimansa vedaların 
əbədi olmasına inanırdı. Bu e'tiqad söz və səslərin əbədi olması əsasında yaranmışdır. 
Hinduslar inanırdılar ki, səs hər bir yerdə və hər bir zamanda potensial olaraq 
mövcuddur və heç vaxt itmir. Buna görə də söz danışılan zaman səs yaradılmır, 
əksinə potensial haldan reallığa keçir. Sözlə mə'na arasında əzəldən sirli bir əlaqə 
olmuşdur və bu əbədiyyətə qədər davam edəcəkdir. Sözlərlə mə'nalar arasında olan 
əlaqədə insan tərəfindən tə'yin olunan qərarlar hakim deyildir. Onlar arasında həqiqi 
və fiziki bir əlaqə vardır. Bu baxımdan hindusların vəhy qismində qəbul etdikləri 
vedalar əbədi və həmişəlik bir kəlamdır. 
Bu məktəb də vaysesiko məktəbi kimi ruhların çoxluğunu və karma qanununu 
qəbul edir. Yuxarıdakı prinsipə diqqət yetirməklə hər kimsənin vedanın ibadət 
ayinlərinə və vəzifələrinə əməl edərsə, onun nəğmələrini oxuyarsa, bu vəzifələrin 
yerinə yetirilməsi sayəsində həmin şəxsdə savaba, mükafata səbəb olan lətif 
qüvvənin yaranacağına onda mükafat, cəza, yaxşı əməllərin mükafatı da vedanın 
zatında gizlənmiş qanunlar əsasında formalaşacağına inanırlar. Buna əsasən də, 
həmin məktəbdə şər'i vəzifə və mükəlləfiyyətin yerinə yetirilməsi nicata, qurtuluşa 
çatmağın rəhni sayılır. Mimansa bu barədə belə deyir: “ - Şər'i vəzifə veda 
göstərişlərinə əsaslanan və insanı doğru yola yönəldəndir.” 
6. Vedanta məktəbi: Vedanta məktəbi vedaların son şərhi əsasında 
formalaşmışdır. Vedanta adı ilə məşhur olan bu təfsirlər upanişadların fəlsəfi əsasları 
sayılır. Bu məktəbdə xarici aləmin, duyulanların olduqlarına, ilğım və batil xəyal 
kimi qeyri-real və aldadıcı çöküntüyə malik olmalarına inanırlar. Bu məktəb eyni 
zamanda vəhdət prinsipinə inanmaqla, varlıq aləminin həqiqətində ikililik məsələsini 
rədd edir. Bu e'tiqada əsasən dünya və Brahma bir-birindən ayrı olan iki həqiqət 
deyildir və vücud başdan-başa Brahmanın vücududur. Qalan işlər isə xəyali düşüncə 
və aldadıcı illüziyalardan başqa bir şey deyildir. Fiziki aləm, fərdi ruh, ardıcıl 
doğulmalar və tənasüx aldadıcı, qeyri-real işlərdən hesab olunur. İnsan ruhu təkcə 
duyulanlara və mə'lumatlara arxalansa yalnız əşyaların zahirini dərk edər, onun 
batinindən xəbərsiz qalar. Əgər əşyalar və duyğu orqanları ilə dərk olunan varlıqlar 
həqiqət kimi təsəvvür olunursa, bu da cəhalətdən və nadanlıqdan irəli gəlir. Deməli, 
Brahmanın özü olan mütləq ruh və nəfs barədə mə'lumatsızlıq və cəhalət fərdi ruha 
inanmağımıza, daha sonra buna əsaslanaraq əşya və duyulanlar üçün də müstəqil bir 
həqiqət nəzərdə tutmağımıza səbəb olur. Mütləq ruha (Brahmaya) diqqət yetirmək 
tənasüx və ardıcıl təvəllüdlər adı ilə

---

116 
zorla düşüncəmizə qəbul etdirdiyimiz xəyali əzab-əziyyətlərdən qurtulmağa zəmin 
yaratdığı halda, yuxarıdakı məsələ insanı çətinliyə, əzab-əziyyətə düçar edir.