SeyiD ƏHMƏd mahmudi /j

5. Çun-çyo (bahar və payız salnaməsi); Bu kitab Lo əyalətindən Yin 
padşahlığının ilk dövründən (miladdan əvvəl 722-ci il) Ay şahın hökmranlığının 14-
cü ilinə qədər (miladdan əvvəl 481-ci il) baş verən mühüm hadisələri barəsində 
gündəlik xəbərlərdir. Konfusion dəqiq mə'lumatlar verməklə səlahiyyətli hökumətin 
formalaşmasını, qəddar vəzirlərin islahı üçün mexanizmləri göstərir. Bütün bunlar 
qədim Çin hökumətinin və siyasət elminin əsası sayılır. 
Qeyd olunan beş kitabdan əlavə, Konfusionun əlaçı tələbələri vasitəsilə, o da 
Konfusionun əxlaqi şəxsiyyəti və fəlsəfəsini şərh edən başqa dörd kitab da qələmə 
alınmışdır. Həmin kitablar aşağıdakılardan ibarətdir: 
1. Analekt; Lunyunun müntəxabatından ibarət olan bu kitab Konfusionun və 
onun bə'zi şagirdlərinin sözlərini ehtiva edir. Kitabda Konfusionun fəlsəfəsinin 
kökləri və şəxsiyyəti gözəl şəkildə bəyan olunmuşdur. 
2. Tasoe, yaxud böyük elm kitabı; Bu kitab şərafət, alicənablıq, xüsusilə də orta 
məktəbdə yeni təhsilə başlayan şagirdlərə tə'lim-tərbiyə üsullarını aşılayır. 
3. Çunq-yunq, yaxud min kitabı; Bu kitab əslində Konfusionun nəvəsi Tzoso 
tərəfindən şərh olunmuş Liçi kitabının bir hissəsi olmuşdur. Kitabın mövzusu 
dünyadakı nizam-intizamla insanın əxlaqi vəzifələri arasında əlaqədir. 
4. Mənkyus kitabı. Konfusionun fəlsəfi görüşlərinin izahı üzrə miladdan əvvəl 
üçüncü əsrdə yazılmış bu ilk kitab Konfusion əcdad və ardıcıllarının kəlam və 
sözlərindən ibarət olmaqla nizamlı şəkildə tərtib olunmuşdur. 
KONFUSİON AYİNİNİN FORMALAŞMA ZƏMİNİ 
Lao tze və Konfusionun meydana gəldiyi əsr Çin tarixində günah və əxlaqsızlığın 
baş alıb getdiyi dövr hesab olunur. Bu kimi günah və əxlaqi pozğunluqlar fərdi, ailə, 
sosial həyatda və hökumətdə müxtəlif səviyyələrdə yayılmışdı. Bu iki filosofun 
mövcud vəziyyətdən keçirdiyi iztirablar da bu fəsadın əleyhinə mübarizə yolu 
axtarmaq olmuşdur. Onlar öz tədqidat və təfəkkürlərində səadət və qurtuluş yolunu, 
həmçinin insanların azğınlığa düşməsinin səbəblərini ayırd etmək üçün müəyyən 
mə'nada insani kamillik və yaradılışın motivlərini prinsipial şəkildə araşdırmışlar. 
Bununla belə, həmin filosofların tədqiqatlarının nəticəsi bir-birindən çox fərqlənən 
və hətta ziddiyyətdə olan iki nəzəriyyənin yaranmasına səbəb olmuşdur. Lao-tze belə 
fikirləşirdi ki, bu fəsad və günahlar insanların əməllərindən yaranır və insanların 
işlərinin günahdan, fəsaddan başqa bir nəticəsi olmur. Həyatın hər bir sahəsində 
insanın əməl və fəaliyyət dairəsi nə qədər genişlənərsə, cəmiyyətdə günah və 
əxlaqsızlıq da bir o qədər artar. Buna əsasən Lao-tze fəaliyyətsizlik prinsipini irəli 
sürür ki, bunun vasitəsilə bütün işlərin gedişatını Taonun istəyinə uyğun izah edilib 
əsaslandırılsın. O əslində varlıq aləmindəki bütün işlərin Taonun iradəsinə tabe və 
insan özünü tamamilə ona tapşırarsa, onun işləri Taonun istədiyi tərzdə olacaqdır. 
Buna görə də, onun bütün işləri və ehtiyacları düzgün və məsləhətə uyğun həll 
olunacaqdır. Təbiidir

---

152 
ki, cəmiyyətdə belə fikirlərin yayılması cəmiyyətdə durğunluğa və tənəzzülün 
başlanmasına səbəb olacaq. 
Bu təfəkkürün əksi cəmiyyətdəki fəsadın səbəb və amillərini bə'zi əxlaq 
normalarından uzaq düşməkdə görən Konfusion ideologiyasıdır. O da cəmiyyətin 
islahı üçün bu prinsip və me'yarların hakim olması şərtini irəli sürərək həmin 
prinsipləri şərh edir. Konfusion insan cəmiyyəti və sivilizasiyasının əsaslı prinsipial 
olaraq Tao və təbiət müqabilində formalaşdığına, insanın tarix boyunca göstərmiş 
olduğu bütün fəaliyyətinin Taonun iradəsinə zidd olmasına inanmırdı. Buna görə də 
onun nəzərində insanların yaxşı əməl və rəftarları dəyərli, eyni zamanda varlıq nizam 
qamusu ilə uyğun sayılır. Ancaq, Konfusion əxlaq me'yarlarına zidd, səhv olan əməl 
və rəftarlar üçün islahedici mexanizmlərin işlənməsini təklif edir. O, həmin 
mexanizmləri açıqlamağa çalışmışdır. Konfusionun inancına görə Li termini sağlam 
cəmiyyəti formalaşdıran mexanizm və qanunlarından ibarətdir. Cəmiyyətin 
idarəçiliyi, təkamülü də Li qanununun hakim olması ilə şərtlənir və yalnız bu halda 
cəmiyyət Taonun istəyi əsasında hərəkət edəcəkdir. Buna əsasən cəmiyyətdə Tao 
iradəsinin gerçəkləşməsi Li qanunlarının icrasından asılıdır. Konfusionun bu 
ideologiyası insani fəaliyyət, sə'ylərə, tədbirlərə dəyər vermək deməkdir və Lao-
tzenin inancına əksinə olaraq, onların inkar edilməsi kimi qiymətləndirilməməlidir.