Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi ds
Yüklə 1,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
| (jamoatchilik nazoratini ta’minlamaguncha)
– davlat ishlarida siljish (rivojlanish) bo‘lmasligini uqtirib o‘tadi. Antik yunon mutafakkirlaridan Aristotel’ (miloddan avvalgi 384-322 yillar) o‘z qarashlarida davlat boshqaruvini demokratlashtirishda xalq fikrini inobatga olishga, ularga katta vakolatlarni berish orqali davlat boshqaruvini tashkillashtirishga alohida urg‘u beradi. Bu aynan bugungi jamoatchilik nazorati 40 fenomenining retrospektiv asoslarini ko‘rsatadi. Arastu konsepsiyasining asosiy g‘oyasida “xalq yig‘ini – ekklesiya” * yotadi, ya’ni xalq yig‘inining vakolat doirasi juda keng bo‘lib, xalq yig‘ini orqali mansabdor shaxslarni saylash, ular faoliyatini tekshirish, shuningdek, mansabdor shaxslarni ayblash va boshqa masalalarga alohida to‘xtaladi. Bu yig‘inda Afinalik har bir fuqaro istagan masalasini xalq yig‘iniga qo‘yishga[65; 214-218-b.], unda so‘zga chiqishga haqli hisoblangan. Arastu “haqiqatni izlash ham oson, ham mushkul”, deydi. Chunki, hech kim unga to‘liq erisholmaydi. Shuning barobarida, hech kim uni umuman payqamasligi ham mumkin emas. Ammo har bir odam tabiatni anglashimiz uchun ozgina bo‘lsa- da, o‘z hissasini qo‘shadi, ushbu hissalar yig‘indisi natijasida esa ulug‘vor manzara paydo bo‘ladi”[24; 55-b.] − deb, jamoatchilik nazoratini olib boruvchi subyektiv organlarning huquqiy maqomini belgilab beruvchi “Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi qonunni yaratilishi, bu tizimni samarali ishlashi uchun qay darajada muhim ekanligini isbotlashga harakat qiladi. Sharq uyg‘onish davri mutafakkirlarining jamiyat, davlat, xalq, jamoatchilik fikri, boshqaruvi, nazorati borasidagi qarashlari ham diqqatga sazovor hisoblanadi. Xususan, Abu Nasr Forobiy (870-960) siyosiy-huquqiy ta’limoti asosida − mukammal (fazilatli) jamiyat va shahar, davlat barpo etish borasidagi qarashlar yotadi. Forobiy jamoatchilik fikri, boshqaruvi hamda nazorati ustuvor bo‘lgan jamiyatga erishish uchun boshqaruvchi ham, boshqariluvchi ham jamiyat manfaatlari yo‘lida harakat qilishi kerakligini aytib, fuqarolar huquqi ustuvor bo‘lgan davlatni qurish uchun jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarda quyidagi tamoyillar ustuvor bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydi: − xushbichimlik; − fahm- farosatlilik; − o‘tkir xotira; − idroklilik; * Ҳар бир халқ йиғинининг кун тартиби олдиндан белгиланган. Ҳар ойдаги йиғинлардан биттаси асосий йиғин ҳисобланган. Унда мансабдор шахслар фаалияти текширилган, уларга қўллаш керак бўлган чоралар муҳокама этилган. 41 − so‘zga chechanlik; − ilmga chanqoqlik; − har bir ishda me’yorni saqlay bilish; − halollikka muhabbat va yolg‘onga nafrat; − olijanoblik; − boylikka nafrat; − adolatparvarlik; − qat’iylik. Abu Ali Hasan ibn Ali Tusiy Nizomulmulk (1018-1092) tomonidan yaratilgan “Siyosatnoma” asarida keltirilishicha, “Odil podshohlar hamisha zaiflar haqida o‘ylaydi va mamlakat zarurati uchun har ikki-uch yilda muqatte’larning ishlarini taftish qiladi, toki muqatte’lar raiyat haqiga ko‘z olaytirmasin, viloyat obod va ma’mur bo‘lsin”[30; 44-b.]. Darhaqiqat, davlat siyosatiga nisbatan shakllangan jamoatchilik fikrini, uning tendensiyalarini doimiy o‘rganish – boshqaruv organlari o‘z vazifasini qay darajada bajarayotganini nazorat qilib borish, davlat va xalq o‘rtasidagi munosabatlar barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi[104]. Zero, har qanday tarixiy davrda xalq mehri-muruvvatini qozonishda muhim qoida bo‘lgan mezonlar borki, ular keng jamoatchilik ongida davlatga nisbatan pozitiv fikrlar shakllanishida namoyon bo‘ladi. Buyuk sarkarda Amir Temur (1336-1405) faoliyati va davlatni boshqarish siyosatida jamoatchilik fikriga tayanish masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Tarixchi olim B.Ahmedov “Amir Temur o‘gitlari” nomli asarida Amir Temurning jamoatchilik fikri asosida davlat boshqaruvi va jamiyat barqaror ijtimoiy muvozanatini saqlash borasida jamoatchilik nazoratining zarurati borasidagi amaliy ishlarini quyidagicha tasniflaydi: − garchi ishning qanday yakunlanishi taqdir pardasi ortida yashirin bo‘lsa ham, aqli raso va hushyor kishilardan kengashu tadbir istab, fikrlarini bilmoq lozim; − podsho saltanat ishlarida har kimning so‘zini eshitsin, har kimdan fikr olsin. Qaysi biri foydaliroq bo‘lsa, uni ko‘ngil xazinasida saqlab vaqtida ishlatsin[50; 3- 15-b.]. 42 Temur saltanatini boshqarishda jamoatchilik fikri va nazoratiga alohida e’tibor bilan qaragan. Masalan, muntazam tarzda saltanatning viloyat va uluslarida, zabt etilgan mamlakatlarda qurultoy, yig‘in va kengashlar o‘tkazib turilgan. Bu tadbirlar amir, hokim va beklar tomonidan jamoatchilik fikri asosidagi davlat boshqaruvi silsilasida muhim rol o‘ynagan. Shuningdek, jamoatchilik fikrini o‘rganishda hozir ilmiy taomilga kirgan usul, ya’ni induktiv metod asosida fikrni o‘rganish uchun jamiyatni bir necha soha guruh va tabaqalarga bo‘lgan holda ijtimoiy, adolatli va huquqiy asoslarda boshqarish tizimini yo‘lga qo‘ygan[21; 111- b.]. Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|