Шу тарзда банклар ва банк фаолиятига оид конун хужжатлари туплана бориб, аста-секин конунчилик тармоги сифатида шакллана борди хамда бугунги кунда банк фаолияти, хисоб-китобларни ташкил этиш

VAVILON. Vavilonda kirim-chiqim hisobi yuritilgan, ammo bu boshqacha shaklda bo’lib, uning boshqacha yo’nalishda paydo bo’lganligi haqida gapiriladi. Ikki sivilizatsiya bir maqsadga turli yo’l bilan borishdi. Vavilon “Hisob kartochkasi”ning Vatani bo’lib qoldi. Hisob kartochkasi yumshoq va nam loydan plastinkalar shaklida yasalib, qamish poyalari bilan hisob yozuvlari o’yilib yozilar edi.

Shundan so’ng plastinkalar quyoshda quritilgan yoki xumdonda pishirilgan. Bu kartochkalar hujjat tariqasida qoplarda (konvertlarda) saqlangan, bu hujjat va sirlarni juda yaxshi saqlanishga imkon yaratar edi. Keyinroq ularni 2 nusxada tayyorlay boshladilar. Qoplardagi xujjatlarni sopol xum va savatlarga joylashtirganlar. Ular qopqoqlar bilan berkitilib, chilvir bilan bog’laganlar. Chilvirlarni uchiga xumda nimalar borligi, bajaruvchilar kim ekanligi va qancha vaqt saqlanishi kerakligi yozilgan loy bo’laklari bog’lab qo’yilgan.

Vavilionda yordamchi jadvallar keng qo’llanilgan, hisobchilarda ko’paytirish jadvali, Selevkidlar davridan murakkab foizlar hisoblash jadvali saqlanib qolgan.

Har bir nomlangan qimmatli buyumga hisob kartochkasi ochilib Vavilionda hisob tartibli holatda yozib borilgan. Uning bir tomoniga qabul qilinayotgan buyumlar soni, miqdori va hajmi yozilgan, ikkinchi tomoniga esa ular jamlangan. Dalillar belgilangan tartibda hujjatko’rsatkichlar (rekvizitlar) i orqali ifodalangan. Ular quyidagilar:

1. Olingan predmetlarning soni va turi.

2. Тopshirayotgan shaxsning ismi.

3. Oluvchining ismi

4.Vaqt (kunlik, oylik, yillik).

Vavilionning tuqimachilik ustaxonalarida ham hisob yuritilgan. Hisob junning og’irligi va sifatiga qarab olib borilgan. Hisobot shunday tarzda tuzilar edi:

1. Echkilardan qaychilab olingan qancha jun har xil navdagi matolarni ishlab chiqarishga berilgan.

2. Bu junlar qayerdan olingan.

3. Qancha ayollar ishlab chiqarishda katnashgan.

4. Ular qancha vaqt ishladilar.

5. Ularning mexnatiga haq to’lash me’yori.

6. Yakunlar, yoki natijalar

7. Umumiy yakun, haq to’lash.

Moddiy qiymatli buyumlar hisobi taxminan shunday bo’lgan:

Kirim-chiqim hujjatlari ma’lumotlariga qarab alohida guruhlarga bo’lingan, bu guruhlarning oralaridagi ayrim nomlangan qimmatbaho buyumlarni teskari tomoniga saldo (qoldiq) lar chiqarilgan, ular boshlang’ich qoldiqlari bilan algebraik hisoblar joylashtirilgan va haqiqiy qimmatli buyumni qiymati bilan solishtirilib oxirgi hulosa chiqarganlar.

Vavilionda birinchi marta qonunlar majmuasi ishlab chiqilgan bo’lib, u yerda “Хamurapi Qonunlari” (eramizdan avvalgi 2200-2150 y.) deb nomlangan qonunlar majmuasi ishlab chiqilgan, unga ko’ra shunday yozilgan: “Savdogarlar mustaqil hisob yuritishi, ibodatxonalarda davlat hisobchilari hisob olib borishlari shart. Pullar tilxatsiz qo’ldan-qo’lga o’tishi mumkin emas”.

Iudiya aholisiga Sulaymon quyidagi gaplarni aytgan: “Kim bilan doimo savdo munosabatlarida bo’lib tursangiz, nima berayotganingizni, nima olayotganingizni sanang, baholang va yozib boring”. Shunday qilib kontokorrent shakllandi. Barcha hisoblar bekitilmaguncha, sarfni boshlamas edilar. Saroylarda har doim kelayotgan sovg’alar hisobga olinardi.

Eron Persopolida ishchilarga ish haqi pul shaklidan tashqari natural holatda ham berilar edi. Ishchi idoradan so’rov-xujjatini olardi va g’azinachiga ko’rsatardi, u o’z navbatida to’lov ro’yxatiga kiritadi hamda pul berganligi haqida belgi qilardi. Shuningdek, to’lov uchun oziq-ovqat ham berilardi.

Ya.V.Sokolovning ta’kidlashicha, eroniy hisobni gullagan vaqti Doro (er avv. 522-486 y.) boshqargan yillarga tug’ri keladi. Uning davlati juda katta davlat bo’lishi bilan birga, doimiy xarakatdagi armiyaga ega edi. Shuning uchun qattiq nazorat kerak edi. Hisobchilar faqat ochiq emas, balki yashirincha hisob qam yuritishardi. Egasi noma’lum xatlar jurnali va yashirincha hisob yurituvchilarni “Shoxning ko’z qulogi” degan rasmiy nom bilan atashardi.