Şirvani Ədilli Ağa Məhəmməd şah Qacar bədii əsərlərdə

Səməd Vurğunun “Vaqif” mənzum dramının (1937) məzmunu ümumilikdə o dövrün tarixinə əsaslansa da, əsərdə təsvir olunan hadisələrin çoxu tarixi reallıqları əks etdirməyərək şairin öz təxəyyülünün məhsuludur. Əsərin baş qəhrəmanları Qarabağ xanı İbrahim xanın vəziri şair Molla Pənah Vaqif və hakim təbəqələrə qarşı sinfi mübarizə aparan üsyançı qaçaq Eldardır. İbrahim xan isə bir zülmkar hökmdar kimi mənfi obrazdır. Eldarla yaxın dost olan Vaqif onun mübarizəsini dəstəkləyir və hətta onun həbsdən azad edilməsinə imkan yaradır. Buna görə xan Vaqifi vəzirlikdən çıxarır və ailəsini dağıdır.

Əsərdə Qarabağa yürüş edən Ağa Məhəmməd Şah Qacar Azərbaycana düşmən, hədsiz dərəcədə zülmkar, vicdanını tamamı ilə itirmiş, bütün bəşəriyyətə nifrət edən, yalnız qan tökməklə həzz alan bir hökmdar kimi təsvir olunur. Şahın bu sifətlərə malik olması həqarətli sözlərlə onun öz dilindən də tez-tez təkrarlanır (6, s. 89):

Ana qarnındakı o qandanam mən...

Bütün kainata qan olsun kəfən!

Mənim vicdanım da, qəlbim də qandır,

Dünya qan üstündə bir xanimandıır.
Onun fiziki çatışmazlığı isə əsərdə yeri düşdükcə həqarətlə vurğulanır. Qəd­darlığının da məhz bu çatışmazlığından doğduğu göstərilir. Buna görə sanki, bütün bəşəriyyətdən qisas almaq istəyir (6, s. 70):
...Bir boynu olsaydı bəşəriyyətin

Onu bir qılıncla vurardım yəqin.

...Məni uşaq vaxtı axtaladılar

Üzüldüm dünyanın hər nemətindən,

Qisas almalıyam bu dünyadan mən!
Müəllif Ağa Məhəmməd şahın Azərbaycanlı olduğunu onun vəzirinin dili ilə bildirir. Lakin guya şah bu adı öz üstündən atır, yəni o, vətəninə və soyuna – Azərbaycana və türklüyə dönük çıxmış bir hökmdar kimi təqdim edilir (6, s. 72):
Qacar:

Yox bir, patavalı çoban bir ölkə

Böyük Firdovsilər yetirdi bəlkə...
Vəzir:

(qorxa-qorxa)

Şahım, siz özünüz... azərbaycanlı...
Qacar:

Nə?.. Mən... Mən.. Mən?

Çoxdandır atmışam onu üstümdən.

Vaqiflə görüşündə də Ağa Məhəmməd şah bir daha türk dilinə qarşı olan, bu dili sevməyən, farspərəst bir hökmdar kimi göstərilir (6, s. 101):

Qacar:

...Ancaq bir şərtim var.
Vaqif:

Buyurun görək!
Qacar:

Gərək fars dilində yazsın sənətkar.
Ağa Məhəmməd şahın Qarabağ xanlığına tabe olmaq haqqında göndərdiyi məktuba Vaqif hələ vəzirlikdən çixmadığı vaxt belə bir həqarət dolu cavab yazır (6, s. 73-74):
Aldıq məktubunu Məhəmməd Qacar

Tərlan oylağında sar ola bilməz.

Bu dünya qalmamış ulu şahlara

Zülm də, zalım da var ola bilməz.

Göydən başımıza odlar da yağsa

Bu ellər baş əyib xar ola bilməz.

Mayan turş ayrandır, zatın qırıqdır,

Söyüd ağacında bar ola bilməz.

Basma ayağını bizim torpağa,

İlandan, əqrəbdən yar ola bilməz!
Şuşaya daxil olmuş və Vaqifi əsir etmiş Qacar şahı ona cəza verilməsini əmr edəndə Vaqif yenə də şaha həqarət edir (6, s. 105):
...Eyb etməz, sizə də çatar bir əvəz,

Qatır cinsisiniz, doğub törəməz.
Qacar şahının Qarabağa yürüşü zamanı Eldarın dəstəsi Vaqifin məsləhəti ilə vətən yad ələ – Qacarın zülmü altına keçməsin deyə ona qarşı da mübarizə aparmağa başlayır və Qacar qoşunlarına hücumlar edir.

Dramın sonunda Qacar şahının öldürülmə səhnəsi tarixi reallıqlardan tam fərqli olaraq müəllifin öz təxəyyülü ilə yazılmışdır. Belə ki, Qacar şahı Vaqifi və oğlu Əli bəyi edam etdirdiyi yerdə üsyançı Eldarın dəstəsi yetişərək onları xilas edir. Hətta Eldar şahın özü ilə də qılınc davasına çıxır, onu yaralayır və qılıncını əlindən salır. Bu vaxt qapıçı şahı arxadan vurub öldürür. Əsərin bu sonluğu sovet ideallarına uyğun olaraq xeyirin şərə, yəni istismar olunan sinfin istismarçı sinfə qalib gəlməsi anlamını daşıyır.

Ümumiyyətlə əsərdə sinfi mübarizə aparan qaçaq Eldar obrazı, onun üsyançı dəstəsi, Vaqifin dinə qarşı çıxması, Ağa Məhəmməd şahla Vaqifin görüşü və b. səhnələr tarixi reallıqları əks etdirmir.

Onu da qeyd edək ki, heç bir başqa bədii əsərdə Ağa Məhəmməd şah Qacar “Vaqif” əsərindəki qədər aşağılanmamış və təhqirlərə məruz qalmamışdır. Bu əsər Sovet dövründə xeyli populyarlıq qazanmış, dillər əzbəri olmuş və nəticədə xalqımızın tarix şüurunda əslində fəxr olunası bir hökmdarımız haqqında çox mənfi, düşmən bir obraz formalaşdırmışdır. Təəssüf ki, Ağa Məhəmməd şahın həmin obrazı şüurlarda hələ də qalmaqdadır.