Sivas abideleri ve vakiflari (2) Prof. Dr. Refet Yİnanç III. KÖPRÜler
Veled Bey Vakfiyesinin Dikkat Çeken Diğer Yönleri
Yüklə 4,17 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Vakfiye Metni: "Hamdolsun-âlemlerin Rabbi, Rahmân ve Rahîm, Din günün (tek) sahibi ve mutasarrıfı -Allaha” 115
- Kurân
- SULTAN ALAEDDİN SARAYI VE KONYA KÖŞKÜ HAKKINDA
- Türkiye Selçukluları Devrinde Konya
- Şehri Konya
- Ş.S.D.Cilt: 19 (E-25)
3. Veled Bey Vakfiyesinin Dikkat Çeken Diğer Yönleri: a- Tevliyet Durumu: Vâkıf Veled Bey, dayısı Âbid Çelebi'den farklı olarak, kayd-ı hayat şartıyla kendisi mütevelli olacak, ölümünden sonraysa, "neslen ba'de neslin" intikal edecektir. Ancak neslinin kesilmesi durumunda Mevlânâ Dergâhı'ndaki şeyh, mütevelli olabilecektir (Vakfiye II. 6-7). Böylece bu vakıf, zürrî bir vakıf olmaktadır. b- Vakıf Gelirinin Dağıtımı: Hasılatın onda biri mütevellinindir. Kalan kısmı ise, Kur'ân'dan her gün Mevlânâ Türbesi’nde dört cüz okuyan dört kişiye verilecektir. Cüzlerin okunması sırasında sür’at ve acele etmemeye dikkat edilecektir. Aynı zamanda tecvîd ve tertîle riayet edilmesi (Vakfiye II. 6-7) de şartlar arasındadır113. Âbid Çelebi vakfiyesinde olduğu gibi bu vakfiyede türbenin şeyhine tevliyet intikal ettiğinde mütevelliye ayrılan hissede bir farklılık yoktur. Birinci vakfiyeden farklı olarak cüzleri kimin okuyacağı da ayrı ayrı gösterilmiştir. Şöyle ki: 1- Türbenin şeyhi 1 cüz, 2- Türbenin imâmı 1 cüz, 3- Türbenin müezzini, 1 cüz, 4- Mesnevîhan, 1 cüz (Vakfiye II. 7-8) olmak üzere günde dört cüz okunacaktır.
Âbid Çelebi vakfiyesinde olduğu gibi (Vakfiye l. 8-9), Hz.Ebûbekir'in rûhu için bir cüzün sevabının bağışlanması (Vakfiye II. 7-8) şartlar arasındadır. ____________________________________________________________________________
Bu vakfiye ile Âbid Çelebi'nin vakfiyesi ve hatta Konyalı'nın haber verdiği, fakat nerede olduğunu zikretmediği Cemâleddin Çelebi'nin vakfiyesi harhalde bir bütün teşkil etmektedir. Bu Mevlevî vakfiyesinin şahitleri arasında bazı "Ahî-oğulları"nın bulunması da Ahî-Mevlevî mücadelesinin Mevlânâ'dan XVI.yüzyılın başlarına kadar nasıl şekil aldığını göstermesi bakımından dikkat çekicidir114.
(Tercüme) 1 .Vakfiye Suretinin Tasdiki : Bu korunmuş Konya'nın kadısı, fakîr Abdülkerim'in ziyâde ve noksan yapmaksızın sicill-i mahfûzdan naklolunarak yazdığı sıhhatli şer'î vakfiyenin sûretidir. Abdülkerim ibn Ahî Kadim (Mühür). 2. Vakfiyenin Tasdiki: Bu vakfiyenin mihveri huzurumda vâkıfın ikrarı ile vakfın aslını, masraflarını ve şartlarını bizzat tahkik ve tesbit edip, sıhhatine hükmettim. Anadolu Kazaskeri ben fakir Ali bin Şeyh Ahmed bin Şeyh Mehmed'im. 3. Vakfiye Metni: "Hamdolsun-âlemlerin Rabbi, Rahmân ve Rahîm, Din günün (tek) sahibi ve mutasarrıfı -Allah'a”115 Öyle Allah ki, semâvât ve arzın mülkü O'na aittir. O yüce ve uludur. "Kullarından kimi dilerse onun rızkını yayıyor (genişletiyor, yahut) daraltıyor.”116 Cenâb-ı Hak, lütfuyla kullarını hayır yollarına ve iyi şeyleri kazanmaya ikaz etti. Kadîm ve Kerîm Kitabında lütfu ile kullarına hayır yollarını ve iyilikleri kazanma konusunu uyardı. Kadîm Kitabında ve Şerefli Furkânında şöyle buyurdu:" Siz verdiğiniz şeylerden (Allah yolunda) harcayıncaya kadar asla iyiliğe ermiş (birr ü taat etmiş) olmazsınız. Her ne infak ederseniz şüphesiz Allah onu bilicidir.”117 "Haberin olsun ki yaratmak da, emretmek de O'na mahsus. Âlemlerin Rabbi olan Allah'ın şanı ne kadar yücedir."118 "Kim Allah'a sımsıkı tutunursa muhakkak ki doğru bir yola iletilmiştir.”119 O, öyle bir sübhandır ki, "Gök gürültüsü O'nu (yani Allah'ı) hamd ile, melekler de O'ndan korkusuna tesbîh ederler.”120 "O, öyle Allah'dır ki, vücuda getireceği her şeyi hikmeti muktezasınca takdîr edendir. Onları var edendir. Varlıklara sûret verendir. En güzel isimler O'nun, göklerde ve yerde ne varsa (hepsi) O'nu tesbîh ve tenzîh eder. O, gaalib-i mutlaktır. Yegâne hüküm ve hikmet sahibidir.“121 Tek olan, ortağı olmayan Allah'dan başka ilâh olmadığına, şahidini cehennem azabından kurtaran bir tanıklıkla şahadet ederim. Efendimiz Muhammed'in Allah'ın kulu, elçisi, sevgilisi, seçilmişi ve bütün insanlığı sağlam olan dîne (İslâmiyete) davet etmek için hidayetle gönderilmiş peygamber olduğuna şahitlik ederiz. Allah ona ve cennet bahçelerinde cennet nimetleri ve ikâmeti ile şereflendirdiği yüce ailesine, şerefli esbabına merhamet (selât) eylesin. "Ey Rabbimiz, bizden (şu hizmeti) kabul buyur. Şüphesiz hakkıyla işiten, kemaliyle bilen Sensin Sen...”122 "Galebe sahibi Rabbın onların isnad etmekte olduğu vasıflardan yücedir, münezzehdir.”123 "Gönderilen bütün peygamberlere selâm.”124 "ve âlemlerin Rabbi olan Allah'a hamdolsun.”125 Sağlam akıl ve hasta olmayan her itikada göre şu açık bir şeydir ki, değersiz dünya geçici bir ev ve karar yeridir. Bakîlik ve kalıcılık yeri değildir. Yorgunlukların, usançların ve sıkıntıların mekânı ve mahallidir. Azık edinme ve sefere çıkma yeri, yolculuk ve mekân değişim yurdudur. Müjdeler ve tekrar müjdeler olsun ki şu kimseye, ömrünü iyilik kazanmak için harcar, (ölüm) gelmeden önce işini hazırlar, amelini Allah'ı hoşnut edecek şekilde iyilik ve takvaya harcar. Emelini salih amel ve hidayete vesile olacak şeylere hasreder. Kur'ân'ın değişmez hükümleri ve hadîs-i şerîfler, saadet ve kerâmet erbabını ebedî hayırları idrak etmeye ve bol sevaplı iyiliklere ulaşmaya çağırdığı için, bu yüce âdet ve açık kerâmet uyarınca şerefli sülâleden (Mevlânâ'nın sülâlesi) hayır ve hasenât sahibi, yerin ve göklerin yaratıcısının yardımına muhtaç, Veled Bey ibn İsa Bey bin Hasan Bey'in (Allah ömrünü uzun, dünya ve âhirette işini kolay eylesin) annesi Cemâleddin Çelebi kızı Merhume Aişe'den şer'î miras yoluyla kendisine intikal eden, halen fiilen ve kavlen tasarrufuna geçmek sûretiyle kendine ait bulunan, kendi mülkü ve tasarrufunda olan arazi parçasını hâlis ve saf bir niyetle ebedîleştirdi, te'yid etti, sadaka eyledi, habsetti ve vakfetti. Bu arazinin teslimi, kendisinden bu vakıf işleminin sudûruna bağlıdır. Bu vakfedilen mal, Veled ____________________________________________________________________________ 114 Bu konuyla ilgili açıklama, "Âbid Çelebi Vakfiyesinin Dikkat Çeken Diğer Yönleri, Ahî- Mevlevî Münasebetleri" başlığı altında yapılmıştır. 115 Kur'ân, l. 2-3. 116 Kur'ân, XXVIII. 82. 117 Kur'ân, III. 92. 118 Kur"ân, VII. 54. 119 Kur'ân, III. 101. 120 Kur'ân, XIII. 13. 121 Kur'ân, LIX. 24. 122 Kur"ân, ll. 127, 128. 123 Kur'ân, XXXVII. 180. 124 Kur'ân, XXXVII. 181. 125 Kur'ân, XXXVII. 182. Bey'in bütün hissesini şâmildir. Bu hisseler şunlardır: 1- Hıfzu emânda olan izzet ve karar yurdu Konya içindeki Bezzazlar Çarşısında bulunan, hepsi bir arsa ile birlikte otuz beş dükkân olup bunun şüyûbulmuş on iki sehmin iki hissesidir. 2- Mezkûr Konya şehrinin Said-ili nâhiyesine bağlı Tekür-sıyân köyünün hissesi, 3- Yine Konya'ya bağlı Hatunsaray nâhiyesindeki Kayı-öyüğü köyünün hissesi, 4. Hatunsarayı nâhiyesine bağlı Boyalıca köyünün hissesi, 5- Hatunsarayı nâhiyesine bağlı Boyalıca köyü yakınındaki Devlet-şah mezraasının hissesi, 6- Ahî İlyas Değirmenleri diye bilinen aynı dam altında çalışır iki değirmendeki hissesi, 7- Konya dışında, Burhaneddin Çelebi bağı diye meşhûr bağ ve buradaki hamamın hissesi, 8- Konya dışında, Meram yakınında bulunan Hatuncuk bağı, 9- Mevlânâ Türbesi dolabı yakınında ve şehir dışında bulunan arazinin hissesi, 10- Aymanos köyünde bulunan arazinin hissesi, 11- Konya'ya bağlı Sudirhemi (Sille) nâhiyesinin Basara köyünün hissesi, 12- Mevlânâ Türbesi yakınında bulunan Türbe Hamamı'nın hissesi. Cümlesinin sınırları içindeki hakları, ekleri, yolları, içindeki ve dışındaki müştemilâtının gelirlerinin Kur'ân'dan dört cüz okuyacak olanların ihtiyaçlarına sarf edilmesi, mezkûr vâkıfın şartıdır (Allah iyiliklerini kabul etsin). Vâkıfın yazılan şartları şunlardır: 1- Vakıf mallarından elde edilen hasılâtın önce mezkûr vakıfların rakabesinin imarına sarf edilmesi, 2- Hasılâtın onda biri mütevelliye verilecek; mütevellilik kayd-ı hayat şartıyla vâkıfın kendisine ait olacaktır. Vâkıfın ölümünden sonra aslı takiben ferine, nesli takiben nesline intikal etmek üzere çocuklarına geçecektir. (Allah korusun) kökleri kesildiği takdirde mütevellilik, temiz ve şerefli (Mevlânâ) türbe(sin)'de şeyh olan kimseye ait olacaktır. 3- Hasılâtın kalan kısmı ise, Kur'ân'ın otuz cüzünden günde dört cüz okuyan kişilere aittir. Kur'ân ehlinden dört kişi, mezkûr türbede toplanarak sür'at ve acele etmeden, tecvit ve tertîle riayet ederek her gün birer cüz okumaları şarttır. Okunan cüzlerden birinin sevabı, ins ve cinnin peygamberi Hz.Muhammed Mustafa'nın rûhuna; bir cüzün sevabı, onun mağara arkadaşı olan Hz.Ebûbekir'in rûhuna; bir cüzün sevabı, âşıkların efendisi Mevlânâ Celâleddin'in rûhuna; bir cüzün sevabı da vâkıfın ana ve babasının rûhlarına bağışlanacaktır. Cüzleri okuyacak olanlar da şunlardır: Dört cüzden bir cüzün tilâveti, mezkûr türbede şeyh olan kimseye aittir. Diğer bir cüzün okunması, oranın imamı olan kişiye aittir. Bir cüzün tilâveti, oranın müezzini olana, kalan bir cüzün okunması da mezkûr türbenin mesnevîhânına aittir. Allah, yeryüzüne ve üzerindekilere varis oluncaya kadar almak, te'yid edilmiş olmak, bütün bozucu ve iptal edici şeylerden uzak olmak, bütün düzeltici şeyleri içine almak, şartlarını toplayıp gerekli olmak üzere şerî'ata uygun sahîh bir vakıf yaptı, gözetilmiş açık bir habs kıldı. Allah vârislerin en hayırlısıdır. (Vakfedilen bu mallar) alınıp satılamaz, bağışlanmaz, rehin olarak verilmez, değiştirilmez, mülk edinilmez, takas yapılmaz. Ancak vâkıfın (Allah ömrünü uzatsın) ihtiyaç olduğu takdirde, vakfa faydalı bir maksat için değiştirmesinde beis yoktur. Allah'a ve âhiret gününe inanan hiçbir kimse için bu vakfı bozmak, değiştirmek, işlemez hale getirmek, ihmal etmek, tebdilât yapmak helâl olmaz. Kim ki, bunu işittikten sonra onu değiştirirse, günahı değiştirenler üzerinedir. Hattâ, Allah'ın, meleklerin ve bütün insanların lâneti, değiştiren üzerine olsun. Cenâb-ı Hak, muhakkak işitici ve bilicidir. Bu vakıf işlemi, 906 H. senesi aylarından muazzam şaban ayının ortalarında cereyan etti ve yazıldı. Şuhûdü'l-Hâl: 1- Mevlânâ Muhsin Çelebi,el-ma'zûl'ani'l-kazâ-i lârende. 2- Mehmed Çelebi ibn Ahî Ali126, 3- Divâne Mehmed Çelebi İbn Bâlî, 4- Nurullah ibn Suniddin, 5- İbrahim bin Musa Fakîh127, 6- Lütfi İbn Ahî Evliya128, 7- Abdi Musa129 Ve diğerleri. ____________________________________________________________________________ 126 Hakkında bilgi bulanamamıştır. 127 Bu şahıs hakkında bilgi bulunamamıştır. 128 Hakkında bilgi bulunamamıştır. 129 Hakkında bilgi bulunamamıştır. SONUÇ Konumuz olan vakfiyelerden birincisi, Mevlânâ'nın soyundan Cemâleddin Çelebi oğlu Âbid Çelebi'nin olup bu vakfiye ile Mevlânâ Dergâhı'na birçok köy, arazi, değirmen, hamam ve dükkân vakfedilmiştir. İkincisi, Cemâleddin Çelebi kızı Ayşe Hatun'un oğlu Veled Bey'in vakfiyesidir ki, zikri geçen I. vakfiyenin tamamlayıcısı durumundadır. Vâkıflardan Âbid Çelebi, Nakşibendiyye meşâyihinden Abdullah İlâhî'nin müridi olup Mevlevî Tarikatının XV. yüzyılın ikinci yarısında kuruluşunu tamamlamasına yardımcı olmuş bir Mevlevîdir. Vakfiyelerde kadı ve şâhit olarak ismi geçenler arasında tarihî önemi haiz şahsiyetler bulunmaktadır. Bunlardan Anadolu Kazaskeri Çorumlu Ali Efendi, o dönemde yurt dışında Osmanlı Devleti'ni elçi olarak temsil etmiş ve barış andlaşması yapmış bir diplomattır. Şahitlerden Divâne Mehmed Çelebi ve Akşehirli Sinan bin Molla Ahmed, Mevlevîliğe önemli hizmetlerde bulunmuş kişilerdir. Vakfiyede geçen yer adlarından, Konya ve çevresine XVI. yüzyılın başlarında Türk ve İslâm ahalinin geniş çapta hâkim durumda olduğu anlaşılmaktadır. İki vakfiyede de Konya Türbe Hamamı’nın, Mevlânâ Dergâhı vakfı olduğu kayıtlıdır. Birbiriyle karıştırılan Kürkçü Hamamı’nın da Selman Hoca Dârü'l-Huffâzı vakfı olduğu, Hoca Selman tarafından düzenlenen vakfiyeden anlaşılmıştır. Arşiv belgelerinden bu iki hamamın farklı yerlerde bulunduğu kesin olarak ortaya çıkmıştır. Buna göre Türbe Hamamı, Mevlânâ Türbesi yakınında, Kürkçü Hamamı ise PTT binasının bulunduğu yerde idi. Konya ve çevresinde daha Mevlevîliğin kuruluşundan beri sürüp gelen Ahî-Mevlevî mücadelesi, artık Mevlevîlerin galibiyetleriyle neticelenmiştir. XV. ve XVI. yüzyıllarda Konya ve çevresinde artık Mevlevîler, kesin olarak hâkim durumdadırlar. Âbid Çelebi'nin ölümünden sonra zevcesi Sitti Hatun'a ve kız kardeşi Ayşe'ye tevliyeti şart koşması, Mevlevîlerin XVI. yüzyılda bile hâlâ kadına değer verdiklerini göstermektedir. Her iki vakfiyede de Hz.Ebûbekir'in rûhu için Kur’ân okunmasının şart koşulması, XVI. yüzyılda da Mevlevîlikte Alevî temayüllerin olmadığına işarettir. Konya'nın Karamanoğullarından Osmanlılara tam olarak geçmesinden kısa bir süre sonra vakfiyelerin düzenlenmiş olması, bu toprakların el değiştirmesinden sonra, yeni hâkim devlet zamanında da tekke ve zâviyelerle dergâhların faaliyetlerini sürdürdükleri, bu dönemde Osmanlı hükümdarlarının bilhassa Mevlevîlere yakınlaşma siyaseti güttükleri ve Mevlânâ Dergâhı ile Mevlevîlere maddî-manevî destekte bulundukları kroniklerin nakillerinden ve vakıf tahrirlerinden anlaşılmaktadır. Böylece Mevlevîlik gibi manevî bir güç ve öz Türklerin yaşadığı bir çevre, Osmanlı Devleti'nin yanına çekilmiş olmaktadır. Konya ve çevresinde Karamanoğullarının etkisi silinmiş, yerine Osmanlı Devleti'nin hâkimiyeti kâim kılınmıştır. Devletin desteğiyle diğer tarikatlardan üstün tutulan Mevlevîlik, bütün Osmanlı ülkesine yayılmıştır. Yukarıda özellikleri tanıtılan vakfiyelerin ikisi de vakfedildikleri yılların Konya ve çevresi ile, Mevlânâ Dergâhı ve Mevlevî Tarikatı hakkında önemli bilgileri içermektedir.
ÇİZİM
Plan 3: Türbe Hamamının planı (Y.Önge tarafından çizilmiştir). Belge 1: Âbid Çelebi Vakfiyesi. Belge 2: Veled Bey Vakfiyesi. Belge 3: Kürkçü Hamamı Vakfiyesi (Konya). (KŞS no. S. 240-244). BELGE BELGE Belge 4: Kürkçü Hamamı ve Hacı Hasan Medresesi’nin yerine Kara Hâfız Medresesi yapılmıştır. (VAD no. 2176, s 3561). Belge 5: Kürkçü Hamamı’nın yeri, Kara Hâfız Medresesi’nin yapılması için Hoca Selman Vakfı mütevellisi tarafından satılmıştır. (VAD no. 2176, s 3562). Belge 6: Türbe Hamamı (Konya) tamirat keşfi. (KŞS no. 54, s1742). Belge 7: Celâliye Vakfı tarla, Aslanlı Kışla (Konya)’ya talimgâh olarak bırakılmıştır. (VAD. no. 2176, s. 391) SULTAN ALAEDDİN SARAYI VE KONYA KÖŞKÜ HAKKINDA DR. Zeki ATÇEKEN Şer'iyye sicil defter kayıtları tarih tetkikleri için en orijinal ve zengin menbalardan biridir. Günümüze kadar ulaşamayan bazı eserlerin bilinmeyen yönlerini kısmen de olsa bu kayıtlardan çıkarmak mümkündür. Hakikaten doktora tez çalışmamız sırasında, Selçuklu eserleriyle ilgili olarak bu defterlerde bulduğumuz bazı tamirat kayıtları, bugün yok olmuş ve sadece isimleri kalmış olan eserlerin sanat özelliklerini aydınlatmada faydalı olmaktadır. İşte bunlardan birisi de Konya Alâeddin Sarayı hakkında tesbit edilen kayıtlardır. Bu kayıtlar, daha ziyade Alâeddin Sarayının harabeye yüz tuttuğu yıllara ait bilgiler vermesine rağmen, içindeki bazı işaretlerden hareket edilerek sarayın eski şekli hakkında bir fikir edinilebilir. Ancak bu dört kaydı açıklamadan önce saray ve köşk ile ilgili temel bilgilerin hatırlatılması faydalı olacaktır kanaatindeyiz. Konya Alâeddin Sarayı, eskiden Alâeddin Tepesi'ni çeviren ve "Ahmedek" denilen İç Kal’a'nın kuzey yönünde, Alâeddin Câmii ile Karatay Medresesi arasında bulunuyordu. Burada ayrıca İç Kal’a'nın en ünlü kapılarından biri olan "Sultan Kapısı” da yer alıyordu1. Alâeddin Sarayı, bugün artık yaşamıyor. Ancak bu sarayın bir parçası olan ve "Konya Köşkü" olarak bilinen yapının sadece doğu duvarından bir parçası ayakta olup beton bir şemsiye ile koruma altına alınmıştır. Bu köşkün eyvanının cephesinde ve balkona açılan kapısının sivri kemeri üzerinde beyaz kabartmalı harflerle yazılan bir kitabesi vardı. Bu kitabeyi, Friedrich Sarre 1895 yılında Konya'ya ilk gelişlerinde okumuş ve 1896'da yayınlamıştır2. Bazı kısımları eksik olan adı geçen kitabe şöyledir.
Türkçesi: En büyük şahların şahı, Arap ve Acem sultanlarının efendisi, dünya ülkelerini yenileyen, Yüce Allah'ın kelimelerini meydana çıkaran... dünyadaki sultanların övüncü, reddi mümkün olmayan delillerle gerçeğin yardımcısı, zalimlerden mazlumları koruyup onlara yardım edici, fetih bâbası Kılıç Arslan... Kitabede görüldüğü gibi köşkün bânisinin kaçıncı Kılıç Arslan olduğu belirtilmemiştir3. Bu sebeple Friedrich Sarre, köşkün ilk bânisinin mavi beyaz renkli mozayik bandındaki kitabeyi ihtiva eden mozayik süsleme tekniğinin ancak XIII. yüzyılın ikinci yarısında görüldüğünden hareketle 1262-1266 yılları arasında müstakil hükümdarlık yapmış olan IV. Kılıç Arslan olabileceği hükmüne varmıştır4. Halbuki IV. Kılıç Arslan'ın ağabeyisi II. İzzeddin Keykavus ve II. Alâeddin Keykubâd'la birlikte çocukluk yıllarında müştereken hüküm sürdüğü ve başka bir eseri de bulunmadığı için, köşk'ün onun tarafından yaptırılması mümkün görünmemektedir. O halde kitabede adı geçen Kılıç Arslan kimdir? Elbette bu soruya verilecek cevap II. Kılıç Arslan olmalıdır5. Çünkü bugün Alâeddin Câmii olarak bilinen mabedin ilk bânisi I. Mesud (1116-1155)'dur. Oğlu II. Kılıç Arslan ise hem bu câmiye bazı ilâveler yapmış, hem de buradaki Sultanlar ____________________________________________________________________________
Türbesi’ni yaptırmıştır. Ayrıca 1155'den 1192'ye kadar süren uzun bir saltanatı vardır. Köşkün yapıldığı yıla ait Evliya Çelebi'nin verdiği tarihte II. Kılıç Arslan, Anadolu birliğini hemen hemen sağlamış durumdadır. Bizans, bu tarihten üç sene sonra Miryokefalon'da şansını son bir defa daha deneyecek ve kat’i yenilgisini alacaktır. Savaşlarda yorulan II. Kılıç Arslan bundan sonra memleketini on bir oğlu arasında paylaştırarak asude bir hayat sürmeye çalışacaktır. İşte bu sebeplerden dolayı köşkün bu zamana ait bir yapı olduğunu düşünmek hatalı olmaz. Bu görüşümüzü Evliya Çelebi'nin Konya'yı ziyaretlerinde köşkün yapılışıyle ilgili olarak verdiği 569 H. yılının 1173 yılına tekabül etmesi ve "Sultan Kılıç Arslan ibn-i Mesud'un inşa edip metanet vererek... bir eyvan ve bir divân-hane-i sultanî yaptırmıştır ki ol asırda eyvan-ı kis-râ'dan nişan verir idi.”6 şeklindeki sözleri de teyit eder. Hattâ bu hususta Uzluk da Konya Köşkü adlı eserde yaptığı 12 nolu açıklamasında Friedrich Sarre'nin bilâhere, köşkün bânisi için verdiği tarihte hata yapabileceğini kabul ettiğini belirtir7. Menâkıbü'l-Arifîn'in kaydına göre sonraki senelerde sık sık meydana gelen zelzelelerle tahribata uğrayan kale, saray ve türbe, Sultan I. Alâeddin Keykubâd tarafından yeniden ve kendi zevkine göre yaptırılmıştır. Bundan dolayı da adı geçen saray "Alâeddin Sarayı" olarak şöhret bulmuştur8. Konya Şer'iyye Sicil kayıtlarında da bu şekilde yer almıştır.
Konya Şer'iyye Sicil kayıtlarından çıkardığımız bilgilere göre, Alâeddin Sarayı, merkezî olarak altı ayak üzerine oturan bir kubbe ile örtülmüştü. Bu kubbenin sağ ve solunda, Charles Txier'in 1828 yılında Konya'da bulunduğu zamanki müşahedelerine göre, pavyon tarzında bir sıra binâlar vardı. Bunların en önemlisi sultanın selâmlık dairesi idi. Bu dairenin içerisi gayet zengin bir şekilde dekore edilmişti9. Bu binâların doğu ve batı uçlarında birer kule köşk bulunuyordu. Kalıntılardan çıkarılan taşların hamam gibi rutubetli yerlerde kullanılmış olması, sarayın kesme taşlardan yapıldığını, yıkıntılarından mermer çıkarılması da yer yer mermer kullanıldığını gösterir10. Bu sarayın bir bölümünü oluşturan Konya Köşkü'ne gelince, burayı harabe olmuş haliyle bize tanıtan bilindiği gibi Friedrich Sarre'dir. O'nun tesbitine göre köşk, müstakil bir binâ olmayıp İç Kal'a'nın bir burcu gibi asıl surun duvarından dışarıya taşmış bir vaziyette idi. Binânın umumiyetle tuğla ile yapıldığı, alt kısmının tuğla ve kerpiç ile doldurulmuş olduğu bugünkü kalıntıdan anlaşılmaktadır. Köşk 10x10 metre ebadında bir kare plân üzerine oturtulmuştu. Yüksekliği ise yine 10 metreye varıyordu. Zemin katından itibaren duvarları döşeme taşı ile kaplanarak sıvanmış ve böylece düz bir hale getirilmişti. Yani alt kat yoktu. Bu duvarların ön taraflarında bulunan nişlerde taştan yontulmuş oturur vaziyette birer arslan var di ki bunlardan biri 1908'den beri İstanbul Eski Eserler Müzesi’nde bulunmaktadır. Bu arslanların konulmasının sebebi çoğu arslan isimli Selçuklu sultanlarının adlarını hatırlatmalarıyle ilgili olmalıdır11. Köşkün ikinci katının üç cephesi de mukarnas şeklindeki çıkma büyük tuğla konsollarla desteklenen birer balkonla çevrilmişti12. Bu köşkün ana cephesinde, balkona açılan sivri kemerli büyük bir pencere ile yan taraflarında daha küçük ikinci pencereden ibaret odalar vardı. Köşkün balkonu ve odaları, hem dıştan, hem de içten çinilerle müzeyyendi. Her iki yan duvarda ikişer pencere bulunuyordu13. Üst kattaki balkon ve odaların tavanlarını, süslemeli, ahşap bir örtü tutuyordu. İç dekorasyon, alçı kabartma ve sır üstü süsleme çinilerle tamamlanmıştı. Bu alçı kabartmalar üzerinde çift başlı kartal (puhu kuşu), dragon, kanatlı melek, insan figürleri ve süvari resimleri vardı. Yine bu alçı kabartmalar ve çiniler üzerinde Farsça şiirler ve Arapça metinler yazılıydı. Selçuk divanı burada kurulur, cuma namazlarından evvel ve sonra sultanlar burada otururlardı14. Selçuklular'ın inkırazından sonra Sultan Alâeddin Sarayı, Karamanoğulları beylerine tahsis edilmiştir. Osmanlılar zamanında Sultan Cem, 1474-1480 yılları arasında Konya Valiliği yaptığı sırada bu köşkte oturmuştur15. Bu yüzden köşke bir ara Cem'in Köşkü manâsına gelmek üzere "Cimcime Köşkü" denilmiştir16. Yine Osmanlılar zamanında birçok Karaman beylerbeyileri ve Konya valileri de aynı köşkte ikâmet etmişlerdir. Nihayet, XVII. yüzyılda terk edilen ve yıkılmaya başlayan saray harabesinden çeşitli yerlerde kullanılmak üzere taş ve mermerlerinin alınmaya başlanması üzerine Edirne'den gönderilen bir fermanla17 bu durum önlenmeye çalışılmış, fakat ____________________________________________________________________________ 6 Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (Tab':Ahmed Cevded), III, İstanbul 1314, s.18 (Yusuf Ağa Kitaplığı No:1988). 7 Friedrich Sarre, a.g.e., s.96’da 12 nolu Uzluk açıklaması. 8 Evliya Çelebi Seyahanâmesi, s. 18; Friedrich Sarre, a.g.e., s.90. 9 Friedrich Sarre, a.g.e., s.2. 10 Ş.S.D.Cilt:16 (B-26). s 175/1; Ş.S.D.Cilt:21(C-8), s.229/1. 11 Friedrich Sarre, a.g.e., s.4. 12 Friedrich Sarre, a.g.e., s.89; Celal Esat Arseven, Türk Sanatı, İstanbul 1984, s.76. 13 Friedrich Sarre, a.g.e., s.5. 14 İ.Hakkı Konyalı, a.g.e., s. 182. 15 M.Yusuf Akkurt, Konya Asar-ı Atika Müzesi Muhtasar Rehberi, Konya 1932, s.90. 16 Friedrich Sarre, a.g.e., s.91. 17 Ş.S.D.Cilt:16 (B-26), s.174/1. daha sonra bu hususta gönderilen emr-i şerîflerle gereken taşların alınmasına izin verilmiştir18. Konya Şer'iyye Sicil Defterlerinde bu durumu aydınlatan dört kayda rastladığımızı yukarıda belirtmiştik. Şimdi birbirleriyle ilgili ve aynı şahısları konu alan üç ferman sureti ile bir kadı sicil kaydını sıra ile ele alalım: Bunlardan ilki, Şevval 1083 H/Şubat 1673 M. tarihli olup 16. defterin 174. sahifesinin ilk sırasında yer alan bir ferman suretidir. Edirne'den Karaman beğlerbeğisi ve Konya kadısına gönderilen bu ferman suretine göre; Dârüssaâde Ağası Yusuf Ağa'nın Dergâh-ı Muallâ'ya gönderdiği arzda, kendi nezaretinde olan Konya'daki Sultan Alâeddin Câmii'nin zamanla pek çok yerinin tamire ihtiyaç gösterdiğini, bu sebeple Alâeddin Câmii vakf köylerinden olan Sille reayasının cizyelerinden hasıl olan fazlalık ile tamiri için vakıf mütevellisi Hacı Ahmed'i vazifelendirdiğini, fakat Konya'da oturan bir kişiye de kendi malıyla inşa edeceği hamamına harabe Konya Sarayı'ndan taş alınmasına izin verildiğinden, bu şahsın hem câminin tamirine mani olduğunu, hem de müslümanların namaz kılmasına sıkıntı verdiğini belirterek, adı geçen hamam inşaatı için bundan böyle taş alınmasının yasaklanmasını istemiştir. İşte bunun üzerine gönderilen fermanla saray enkazından taş alınması yasak edilmiştir19. Bu kayıttan anlaşıldığına göre, artık bu tarihlerde Konya Sarayı, taşları alınacak kadar harabe bir durum arz etmektedir. İkinci vesika ise yine aynı defterde yer alan ve aynı sene ve ayda gönderilen, ama bu sefer harabe saraydan mermer çıkarılmasına şartlı izin veren bir emr-i şerîftir. Yine aynı şekilde Konya Kadısı'na gönderilen bu ferman suretine göre de; Konya sakinlerinden ve sülehâdan Şeyh Ahmed, Edirne'ye gönderdiği arzda, Konya'da on iki çeşme, bir kervansaray, bir mescid yaptıracağını ve bunların tamiri için de vakıf olarak bir çifte hamam binâ edeceğini, fakat bu iş için kullanılmak üzere ne Konya'da ne de yakın bir yerde mermer bulunmadığını, bu yüzden de çok sıkıntı ile karşılaşıldığını, halbuki Sultan Alâeddin Sarayı'nın yeri boş ve atıl kaldığından yerin altında mermer ve taş var ise çıkarıp kâfi miktarda alabilmesini ve buna kimsenin karışmamasını belirten bir emr-i şerîf verilmesini istemiştir. Bunun üzerine gönderilen emr-i şerîfte, adı geçen arazinin kimsenin vakfı ve mülkü değil ise ve binâdan da eser kalmayıp toprak altında kalmış ise, kâfi miktarda mermer ve taş alınmasına izin verilmiştir. Ancak bu bahane ile bedava taş alınmasına ve yağma edilmesine de mani olunması emredilmiştir20. Bu kayıttan da Konya Sarayı'nın varlık göstermediğini, tamamıyle bir yıkıntı görünümünde olduğunu anlıyoruz. Bu husustaki üçüncü ferman ise, 19. defterin 165. sahifesinde yer alan 27 Rebiülevvel 1084 H./ 12 Mayıs 1673 tarihli ferman suretidir. Aynı şekilde Karaman Beylerbeyi ve Konya Kadısı’na yazılan bu emr-i şerîfte de Vezir Musahip Mustafa Paşa'nın Konya'daki hayratı için aynı harabe saraydan kâfi miktarda taş almak istemesi üzerine verilmiştir. Ancak bu fermanda da "burası kimsenin mülkü değilse ve taş alınmasına şer'i bir engel de yoksa", şartının konulması ihmal edilmemiştir21. Kayıtlardan anlaşıldığı gibi yıkıntıdan çıkarılan taş ve mermerlerin diğer bir hayır müessesesinde kullanılmak üzere alınmasına izin verilmektedir. Tesbit ettiğimiz dördüncü ve sonuncu vesika ise bize daha önemli bilgiler vermekte ve sarayın bilinmeyen bazı yönlerine ışık tutmaktadır. Yukarıda adı geçen ferman suretlerinden takribi üç sene sonrasına yani 28 Recep 1087 H. /6 Ekim 1676 yılına ait bulunan bu kayıt 21. defterin 229. sahifesindeki bir kadı sicil zaptıdır. Bu kayda göre, Dârüssaâde Ağası Yusuf Ağa, Konya Kadısı'na bir mektup göndererek Sultan Alâeddin Sarayı’nın ne derecede harap olduğu keyfiyyetinin bizzat yerinde görülüp tesbit edilmesini ister. Bunun üzerine saray arsasına varıldığında, yukarıda adı geçen Vezir Musahip (Mustafa) Paşa'nın bundan önce kendi maliyle bir câmi ve 12 çeşme, bir hamam ve bir han yapımı için vekil tayin ettiği eş-Şeyh Ahmed Efendi, sarayın eski haline ve şimdiki durumuna vâkıf olan ulemâ, sülehâ, eimme (imamlar), hatip, garazsız müslümanlar ve civarında olan mahalleler ahalisi, Sultan Alâeddin Câmii hatibi İsa Efendi, imamı eş-Şeyh Mehmed Efendi, o sırada Medine-i Münevvere'de müfti olan es-Seyyid Ahmed Efendi, eski Nif Kadısı Mustafa Efendi, Harput Kazası'ndan azledilen İbrahim Efendi, Aladağ Kadısı Saraç-zâde Abdülkerim Efendi, Konya Mimarbaşısı el-Hac Osman Efendi ve orada toplanan diğer müslümanlara sarayın durumu sorulduğunda her biri cevaben, "biz adı geçen sarayı, harap ve tamamen yıkılmış olarak boş bir arsa halinde gördük, üstü örtülü bir binâsı ve bir sağlam duvarını görmedik. Ancak altı ayak üzerinde şu görülen kubbe ve avlusunun duvarlarından mahallelere bağlı kuzey yönünde bir miktar harabe duvarı kalmış, başka binâlar olduğu bilgimiz dışındadır." demişler, ayrıca orada hazır olan eş Şeyh Ahmed Efendi'nin araba ve merkep ile duvarların enkazından ve ekseriya ayak altında kalmış taşlardan aldığını da belirtmişlerdir. Bu durum eş-Şeyh Ahmed Efendi'den sorulduğunda, daha önce Âsitane'de defter- ____________________________________________________________________________
dâr olan Ahmed Paşa'dan câmi ve hanın temellerine yetecek kadar saray enkazından almak üzere temessük ve maliyece emr-i şerîf aldığını ve müvekkili Musahip Paşa’nın da bu husustaki altı kıta mektubu ile câmi ve hanın ancak yerden yukarı üç zira (takribi 2 metre 25 cm.) duvarlarına yetecek kadar saray duvarı enkazından ve yer altında kalan taşlardan defter mucibince 150 araba ve 2200 merkep yükü taş alarak adı geçen mahallerde bu işlere vekil olarak harcadığını söylemiştir. Bu durum üzerine bir araba taş ve bir merkep yükü taşın ne kadar akçe olduğu sorulmuş ve cevaben, o yer hesabı ile, bir kuruş 224 akçe karşılığı olarak, bir araba yükü taşın 25 akçe, bir merkep yükü taşın ise 5 akçeye alınıp satıldığını söylemişlerdir22. Bu duruma göre ücret olarak her araba yükü taş 25 akçe üzerinden 3750 akçe, her merkep yükü taş için de 5 akçe hesabiyle 11.000 akçe ve toplam olarak 14.750 akçe ödenmiş demektir. Altında 19 şahidin imzası bulunan bu kadı zaptında dikkatimizi çeken önemli bir husus da altı ayak üzerine oturduğu belirtilen ve henüz 1676 yılında ayakta olan bir kubbeden bahsedilmiş olmasıdır. Bu durum sanat tarihçilerinin dikkatine sunulur. Zira bu hususta yapılan araştırmalarda adı geçen kubbeden bahis yoktur. Bu vesikadan da anlaşılacağı gibi Alâeddin Sarayı, 1673 yılından biraz önceki senelerde içinde oturulmaz hale gelmiş ve 1676 yılında da ayakta kalan pek az bir yeri kalmıştır. Artık Konya'da o sıralarda ve sonraki yıllarda yapılan hayrat eserler için burası müracaat mahalli haline gelmiştir. Hattâ İ.Hakkı Konyalı da bir görgü şahidi olarak köşkün alt kısmının sanki bir taş ocağı gibi kullanıldığını belirtir23. Bu arada sözü edilen bilgileri bize aktaran şer'iyye sicil kayıtlarının ne kadar önem arzettiği ve bu hususlar için vaz geçilmez birer kaynak oldukları hakikati de anlaşılmış olmaktadır. Yüklə 4,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
