Сиз ҳечам оломондан, нураб кетган сўқмоқлардан ҳоли, алоҳида жойда ҳордиқ чиқариш ҳақида ўйлаб кўрганмисиз
Yüklə 276,57 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2. Transneptun obyektlarning yirik vakillari
- 2.3. Neptun orti obektlarining xarakteristikalari (yoki xususiyatlari)
- Neptun orti obyektlarini 3 guruhga bo’lish mumkin.
Qora energiya: 1998 yilda – olamshumul yangilik, qora energiya ochildi. Yulduzlar evolyutsiyasining oxirida portlaydilar. Shunda osmonning hech narsa ko’rinmaydigan qismida yorug’ chaqnash kuzatiladi. Bir necha kun davomida chaqnashning yorqinligi ko’p marta ortadi. Chaqnash maxsimumga yetganda esa asta sekin chaqnashlar kamayib boradi. Bu portlagan yulduz “O’ta yangi yulduz” deyiladi. “O’ta yangi yulduzlar”ning turlicha tiplari mavjud bo’lsada, astronomlar uchun eng qadrlisi Ia tipidagi yulduzdir. Astronomlar “O’ta yangi yulduz” dan kelayotgan yorug’lik oqimini o’lchash orqali yorug’lik oqimining vaqtga bog’lanishini ifodalovchi “Yorug’likning egriranishi”ni hosil qilishmoqchi. Har qanday tezlanishli harakat kuch ta’sirida yo’z beradi.Olamni qanday kuch kengayishiga majbur qilmoqda? Qanday energiya gallaktikalarni tezroq harakat qilishga majbur qilmoqda.Bu kuchni qora energiya deb atasada u haqda hech qanaqa tushuncha mavjud emas. Qora energiya koinotda tekis taqsimlangan bo’lib,uning zichligi gallaktikaning ichi va tashqarisida bir xil. Zichlikning teng taqsimlanishi katta o’lchamli sistemalarda nafaqat modda bilan balki qora energiya bilan ham bog’lanmagan, bu oddiy va barion modda. Qora energiya aniq bo’lmagan substansiyadir, u o’z-o’zidan harakatlanib gallaktikalarni katta tezlikda uchishga majbur etadi.[12] Koinotning katta tezlikda kengayayotganligining aniqlanishi hisobiga astronomlarga omad kulib boqdi. Qora energiya ularning yutug’idir. Bu substansiyani faqat teleskop yordamida o’rganish mumkin. Chunki ular o’lkan kosmik masofalardagina namoyon bo’ladi.Bu yerda fiziklarning detektor va tezlashgichlari ojiz. Astronomlar bu yutuqdan xursand bo’lishmadi. Chunki bu bilan muammo yechilmadi. Aksincha vaqt davomida sinalgan “standart portlash” modeli xavf ostida qoldi. Ko’pgina axborot agentliklari komik teleskoplar institutining professori Mario Livio bu holatdan chiqa olmay boshi garang bo’ldi degan xabar tarqatildi. “Holat juda murakkab va yoqimsiz deb e’tirof bildirdi.Men savolni to’g’ri quydikmi deb oylab qoldim”. Hozirgacha qora energiyaning mavjudligiga va uning olamni kengayishiga majbur etishini inkor etuvchi skeptiklar mavjud. Bu kabi tezlanish bilan kengayish aqlga sig’maydigan darajada va u bo’lishi mumkin emas, aniq bir narsa ayta olishmayapti unda manfiy bosim borligini taxmin qilish hammasini “bo’shliqqa” ag’darish bilan teng anashu manfiy bosim moddada kuchni hosil qiladi, bu kuch esa gallaktikalarni kuchishiga, silkinishiga olib keladi. Lekin ”bo’shliq o’ziga xos jismdir. Fanga bu substansiya haqida hech narsa mavjud emas. Bo’shliq bu bo’shliqdir. Katta ilmiy xatosi kosmik doimiy orqali Eynshteynni bu jarayonga jalb etishdi. Agar doimiylikni yana tenglamaga kiritsak,u holda effekti hosil bo’ladi va u koinotni tezlanishi bilan kengaytiradi. Biroq kosmik doimiy fazo vaqt egrilanishini taxmin qiladi. Relektiv nurlanish xossasi esa bizning koinot yassi bo’lib,hech qanday egrilanish bo’lmaydi. Bu “qora” tarixda bir narsa aniq! Fazo vaqt va materia haqida yangi fundamental g’oyalar kerak. “Holat juda murakkab va yoqimsiz deb e’tirof bildirdi.Men savolni to’g’ri quydikmi deb oylab qoldim”. Hozirgacha qora energiyaning mavjudligiga va uning olamni kengayishiga majbur etishini inkor etuvchi skeptiklar mavjud. Bu kabi tezlanish bilan kengayish aqlga sig’maydigan darajada va u bo’lishi mumkin emas, aniq bir narsa ayta olishmayapti unda manfiy bosim borligini taxmin qilish hammasini “bo’shliqqa” ag’darish bilan teng anashu manfiy bosim moddada kuchni hosil qiladi, bu kuch esa gallaktikalarni kuchishiga, silkinishiga olib keladi. Lekin ”bo’shliq o’ziga xos jismdir. Fanga bu substansiya haqida hech narsa mavjud emas. Bo’shliq bu bo’shliqdir. Katta ilmiy xatosi kosmik doimiy orqali Eynshteynni bu jarayonga jalb etishdi. Agar doimiylikni yana tenglamaga kiritsak,u holda effekti hosil bo’ladi va u koinotni tezlanishi bilan kengaytiradi. Biroq kosmik doimiy fazo vaqt egrilanishini taxmin qiladi. Relektiv nurlanish xossasi esa bizning koinot yassi bo’lib,hech qanday egrilanish bo’lmaydi. Bu “qora” tarixda bir narsa aniq! Fazo vaqt va materia haqida yangi fundamental g’oyalar kerak. “Holat juda murakkab va yoqimsiz deb e’tirof bildirdi.Men savolni to’g’ri quydikmi deb oylab qoldim”.[15] Hozirgacha qora energiyaning mavjudligiga va uning olamni kengayishiga majbur etishini inkor etuvchi skeptiklar mavjud. Bu kabi tezlanish bilan kengayish aqlga sig’maydigan darajada va u bo’lishi mumkin emas, aniq bir narsa ayta olishmayapti unda manfiy bosim borligini taxmin qilish hammasini “bo’shliqqa” ag’darish bilan teng anashu manfiy bosim moddada kuchni hosil qiladi, bu kuch esa gallaktikalarni kuchishiga, silkinishiga olib keladi. Lekin ”bo’shliq o’ziga xos jismdir. Fanga bu substansiya haqida hech narsa mavjud emas. Bo’shliq bu bo’shliqdir. Katta ilmiy xatosi kosmik doimiy orqali Eynshteynni bu jarayonga jalb etishdi. Agar doimiylikni yana tenglamaga kiritsak,u holda effekti hosil bo’ladi va u koinotni tezlanishi bilan kengaytiradi. Biroq kosmik doimiy fazo vaqt egrilanishini taxmin qiladi. Relektiv nurlanish xossasi esa bizning koinot yassi bo’lib,hech qanday egrilanish bo’lmaydi. Bu “qora” tarixda bir narsa aniq! Fazo vaqt va materia haqida yangi fundamental g’oyalar kerak.[14] 2.2. Transneptun obyektlarning yirik vakillari 2003 yilda Kaliforniya texnologiya institutining astronomi Mayk Braun 2003 UB313 «Xena» (Ksena yoki Zena) transneptun obektini ochdi. 2.4-rasm Bu samoviy jismning o‘lchami Plutonnikidan ham katta edi. Shundan so‘ng jahon astronomlari o‘rtasida bu obekt ham sayyoralar safiga qo‘shiladimi, degan savol paydo bo‘ldi. Bu savolga javob topish maqsadida Xalqaro astronomiya jamiyati (XAJ) garvardlik professor Ouen Jingerix boshchiligida maxsus ishchi guruhini tuzdi. Tarkibiga astronomlar, tarixchilar va yozuvchilar kirgan bu guruh ikki yil davomida ishlab quyidagi taklifni kiritdi: Sayyoralar soni 12 taga yetkazilib ular ikki guruhga bo‘linishi lozim. «Klassik» sayyoralar deb atalmish birinchi guruhga Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun va eng katta asteroid Serera kiradi. «Plutonlar» deb ataluvchi ikkinchi guruhga Pluton, Xaron (hozirgacha Plutonning yo‘ldoshi deb hisoblangan, lekin o‘lchami uniki bilan teng) va Zena transneptun obekti kirishi kerak. 2.3. Neptun orti obektlarining xarakteristikalari (yoki xususiyatlari) Yaqin-Yaqingacha bu savolga maktab о‘quvchisi ham tо‘kkizta deb javob berardi. Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter va Saturn sayyoralari ilgaridan ma’lum bо‘lgan va ularni bevosita kuzatish mumkin. Uran sayyorasi 1781 yilda ingliz astronomii Vilyam Gershel tomonidan ochilgan. Urben Leverye matematik hisob-kitoblanga tayanib Neptunning mavjudligini bashorat kilgan. 1846 yilda Edmund Galle uni xisoblab kо‘yilgan joydan osongina topdi. Pluton sayyorasi esa 1930 yilda kо‘p yillik mashakkatli kuzatishlar natijasida Klayd Tombo tomonidan ochildi. Shundan sо‘ng keyingi 60 yil davomida fakat kometalar va Mars va Yupiter sayyoralari orasida xarakatlanuvchi mayda osmon jismlari – asteroidlarning yangi vakillari ochildi xalos. XX asr oxiriga kelib Neptun sayyorasi orbitasidan tashqarida ham asteroidlar belbogi topildi. Bu belbog’ga «Koyper belbogi» deb nom berilgan. Bu belbog’ning mavjudligi haqida ilk bor. 1949 yilda ingliz astronomi Kennet Ejvort va 1951 yilda amerikalik astronom Jerard Koyper bashorat kelishgan edi. Ularning fikricha, bu belbog gigant sayyoralardan 35-50 a.b. (1 a.b. – Yerdan Kuyoshgacha bо‘lgan о‘rtacha masofa bо‘lib, 150 million km ga teng) uzoklikda joylashgan bо‘lib, u asteroidlar va kometalardan iborat. Lekin uzoq vaqt davomida ushbu belbog’da hech qanday obyekt topilmadi. Va nihoyat, 1992 yilda Koyper belbogidagi birinchi obyekt - diametri 280 km bо‘lgan 1992QB1 topildi. 2000 yilning may oyiga kelib topilgan transneptun (neptun orti) obyektlarining soni 300 ta ga yaqinlashib qoldi. Bu jismlarning bari sayyoralar singari quyosh atrofida tо‘gri yо‘nalishda aylanadi. Ularni asteroid yoki kometa deb atash juda qiyin, chunki yangi ochilayotgan jismlarning diametri ancha katta, 100-800 km ni tashkil kiladi. Eng oxirgi tadkikotlarning natijasiga kо‘ra, bu belbogda diametri 100 km dan ortiq bо‘lgan 70 000 dan ortiq obyekt bо‘lishi mumkin.[9] 2003 yilda Kaliforniya texnologiya institutining astronomi Mayk Braun 2003 UB313 «Xena» (Ksena yoki Zena) transneptun obyektini ochdi. Bu samoviy jismning о‘lchami Plutonnikidan ham katta edi. Shundan sо‘ng jahon astronomlari о‘rtasida bu obyekt ham sayyoralar safiga qо‘shiladimi, degan savol paydo bо‘ldi. Bu savolga javob topish maqsadida Xalqaro astronomiya jamiyati (XAJ) garvardlik professor Ouen Jingerix boshchiligida maxsus ishchi guruxini tuzdi. Tarkibiga astronomlar, tarixchilar va yozuvchilar kirgan bu gurux ikki yil davomida ishlab quyidagi taklifni kiritdi. Sayyoralar soni 12 taga yetkazilib ular ikki guruxga bо‘linishi lozim. «Klassik» sayyoralar deb atalmish birinchi guruxga Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun va eng katta asteroid Serera kiradi. «Plutonlar» deb ataluvchi ikkinchi guruxga Pluton, Xaron (xozirgacha Plutonning yо‘ldoshi deb xisoblangan, lekin о‘lchami uniki bilan teng) va Zena transneptun obyekti kirishi kerak.[10] Lekin XAJ Komissiyasi boshka taklifni о‘rtaga tashladi. 2006 yil 24 avgustda Xalkaro Astronomik Jamiyatning Pragada 2500 dan ortik astronom ishtirokida о‘tgan XXVI Bosh Assambleyasining oxirgi ish kunida quyosh sistemasi jismlarining yangi maqomi bо‘yicha XAJ Komissiyasi taklifi uchun ovoz berildi. Ovoz berish natijalariga kо‘ra endilikda osmon jismlari quyidagicha ta’riflanadi: 1. Sayyora - Quyosh atrofida aylanuvchi osmon jismi. Sharsimon shaklda bо‘lishi kerak yoki bu shaklni egallashi uchun u yetarlicha katta va salmoqli bо‘lishi hamda uning orbitasi yakinida о‘lchami unikiga yaqin jism bо‘lmasligi kerak. Sayyoralar soni 8 ta: Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran va Neptun. Bu guruxga «klassik sayyoralar» degan nom xam berildi. 2. Mitti sayyoralar - quyosh atrofida aylanuvchi osmon jismlari bо‘lib, kattik jism kuchlaridan ustun bо‘lgan о‘z-о‘zidan gravitatsiyalanish ta’sirida sharsimon shaklni egallashi uchun u yetarlicha katta va salmokli bо‘lishi kerak. Ular boshka sayyoralarning yо‘ldoshi bо‘lmasligi kerak. О‘z orbitasi yakinida о‘lchami unikiga о‘xshash jism bо‘lishi mumkin. Mitti sayyoralar Plutonga о‘xshash bо‘lib, ularning eng yirigi Zena (2003 UB313)dir. Pluton, Xaron, Sedna xamda eng katta asteroid Serera xam mitti sayyoralar orasidan mukim joy oldi. 3. Quyosh sistemasining boshqa obyektlari - quyosh atrofida aylanuvchi barcha jismlar. Ular «Quyosh sistemasining kichik jismlari» deb xam ataladi. Xozircha bularga Mars va Yupiter sayyoralari oraligida xarakatlanuvchi minglab asteroidlar, transneptun obyektlari, kometalar va boshka osmon jismlari kiradi Shunday kilib, xozircha Quyosh sistemasi jismlaridan faqat sayyoralarninggina makomi belgilandi. Mitti sayyoralar makomi va ularning umumiy nomini belgilash XAJning 2009 yilda Rio-de-Janeroda bо‘lib о‘tadigan XXVII Bosh Assambleyasi xukmiga qoldirildi. Kichik jismlar guruxiga qaysi osmon jismlarining kiritilishini xam kelajak kо‘rsatadi.[10] Neptun orti obyektlarini 3 guruhga bo’lish mumkin. 1.KOYPER belbog’idagi obyektlari 2.Koyper belbog’idan tashqaridagi tarqoq obyektlar(tarqoq gardish obyektlari) 3.Mustaqil obyektlar. 2012-YIL Dekabrgacha 1300ga yaqin neptun orti vakillari ro’yhatga olingan. Neptun orti obyektlari haqida umumiy ma’lumot.( 209 obyekt misolida )
XULOSA Ushbu bitiruv malakaviy ishi zamonaviy astrofizikaning eng dolzarb masalalaridan biri bo’gan neptunorti ob’ektlariga bag’ishlangan. Bitiruv ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalari, uning ilmiyliga va amaliy ahamiyati batafsil bayon etilgan.
unda antik davrlarda ochilgan beshta sayyoraning ochilishi, ularning nomlanishi va ushbu sayyoralar haqidagi umumiy ma’lumotlar tushunarli usulda bayon etilgan. 2.Teleskoplar yordamida ochilgan sayyoralar: Ulan va Neptun haqidagi ma’lumotlar ushbu bobning ikkinchi qismida yoritilgan. Materiallar sayyoralarning kosmosdan olingan tasvirlari bilan boyitilgan. Ushbu bobning uchichi qismi Plutonnin ochilish tarixiga bagislangan. Pluton tarixi ushbu sayyoraning ochilishidagi mashaqqatlar, ularning yosh astronom Klayd Tombo tomonidan qanday engib o’tilganligi kishi esida qolarli maroqli hbkoya tarzida berililgan. Ko’plab adabiyotlar va Internetdagi maxsus saytlardan foydalanganligi sababli material yetarlicha keng yoritilgan. .Teleskoplar yordamida ochilgan sayyoralar: Ulan va Neptun haqidagi ma’lumotlar ushbu bobning ikkinchi qismida yoritilgan. Materiallar sayyoralarning kosmosdan olingan tasvirlari bilan boyitilgan. Ushbu bobning uchichi qismi Plutonnin ochilish tarixiga bagislangan. Pluton tarixi ushbu sayyoraning ochilishidagi mashaqqatlar, ularning yosh astronom Klayd Tombo tomonidan qanday engib o’tilganligi kishi esida qolarli maroqli hbkoya tarzida berililgan. Ko’plab adabiyotlar va Internetdagi maxsus saytlardan foydalanganligi sababli material yetarlicha keng yoritilgan. 3.Bitiruv malakaviy ishining uchinchi bobi neptunorti ob’ektlariga bagishlangan. Ushbu osmon jismlarining ochilish tarixi, ularning ulchamlari, orbita elementlari haqida ma’lumotlar bayon etilgan. Shu bilan birga, straofaizka sohasida XX asr ohiri XXI asr boshida qilingan kashfiyotlar, ekzosayyoralarning ochilishi, qora energiya va qora materiya haqida ham batafsil ma’lumotlar keltirilganki, bu ma’lumotlar taxlil qilingan. Ushbu qo’shimcha ma’lumotlar ishning saviyasini yanada yuqori pag’onaga ko’taradi. Bobning so’nggida neptunorti yangi ko’rinishi ekanligini, ular haqida hali o’quv darsliklarida etarlicha ma’lumotlarning yo’qligini hisobga ob’ektlarining xarakteristikalari berilgan. bilmagan olsak, ushbu bitiruv ishida yoritilgan materiallardan 4.Bitiruv ishida yoritilgan neptunorti ob’ektlari va ekzosayyoralarning nisbatan yaqinda kashf etilgan osmon jismlari ekanligini, qora materiya va qora energiya materiyaning biz yaqin-yaqinlargacha oliy o’quv yurtlarida astronomiya kursini o’qitishda, hamda o’rta maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida astronomiya fani mashgulotlarida foydalanish mumkin. Adabiyotlar 1. A.Karimov “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida I uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” Toshkent-“O’zbekiston”-2009 y. 2. I.A.Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi” 12- noyabr 2010 y.
4.Mamadazimov M. “Astronomiya” Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik. T. “O’qituvchi” 2003 y. 5.Musallimova T., Raximova A. “Umumiy astronomiya kursi” T.1976. 6.Mamadazimov M. “Umumiy astronomiya” “ Yangi asr avlodi” 2008 yil. 7.Илёсов С.П., Сайёралар нечта ¢зи?! «Фан ва турмуш», 2006й., № 5-6, 90-92 б. 8.Илёсов С.П., Астероид билан тўқнашув: уйдирма ва ҳақиқат, «Фан ва турмуш», 2002й., № 3-4, 24-25 б. 9.Илёсов С.П., Астероид билан тўқнашув: уйдирма ва ҳақиқат, «Фан ва турмуш», 2002й., № 5-6, 2-3 б. 10.Ильясов С.П., Сколько же все-таки планет?! «Фан ва турмуш», 2006й., № 5-6, 92-93 б. 11.Илёсов С.П., Сайёралар тўккизта эмас, саккизта, «Ўзбекистон овози», 2006 й. 7 сентябрь. 12.Quryanov. V.E. “Astronomiya yangi texnika” “Fan nashriyoti” 1979 yil. 13.“Zamonaviy fizika va astronomiyaning dolzarb muammolari “ II Respublika ilmiy konferensiya materiallari. 234 b. Qarshi 2010-yil 14.XX International confern. Spektroscopy of molecules and crystals. Bevegove,Crimea, Ukraine-2011. P367. 15.Астрономы обнаружили рекордно малые экзопланеты Российские астрономы впервые открыли луну возле экзопланеты, РИА Новости (6.02.2012). 16.B.Maxmatgoziyev. S.P.Kuzin. Mejdunarodnaya Geodinamicheskaya slujba - IGS.V kn. Kosmicheskaya geodeziya i sovremennaya Geodinamika. Moskva.1998 St 49-59. 17.Nanotexnologiya va qayta tiklanadigan energiya manbalari,muammolari va yechimlar. Respublika ilmiy amaliy konferensiya materiallari. Qarshi 2012 yil 350 b. 18.Fan va turmush № 1.3 2009 y 19.Fan va turmush № 2.4 2005 y 20.Fan va turmush № 1,2,3,4 2011 y 21.Fan, tarqqiyot va yoshlar. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. Qarshi. “To’plam” 2012 y. 97-103 b. Internet ma’lumotlari: www.umbra.nascom.nasa.gov/eit/eitcatalog.html www.nasa.com. www.astrin.uzsci. net. www.ziyonet.uz www.bankreferatov.ru.kasu.uz Yüklə 276,57 Kb. Dostları ilə paylaş:
|