Soqrat araz güNDÜz turuz-Tebriz-2011 GİRİŞ

Platonun Sokratdan yazdıqları
Sözümüzün bu yerində, Aristotelin bir deyimini anmaq yerinə düşərdi: “Poeziya fəlsəfəylə bir kökdən olduğu üçün, ilyazısından(tarixdən) üstündür... poeziya ən çox nəsnələrin bütünlüyündən, ilyazısı isə onların ayrıcalığından danışır. Burada bütünlük deyəndə, kiminsə davranışında, danışığında gerçəkdən elədikləri ilə, eləyə biləcəklərinin birgəliyi(kombinasiyası) başa düşülür, bununla da poeziya çoxluğun içində sayılıb-seçilən kimsələrin ad-sanını ucaldır, onları yuxarı başa çəkir, gördükləri işlərin özlüyünü (mahiyyətini) anlatmağa çalışır; ilyazısının nəsnələrdəki ayrıcalığı araşdırması isə o deməkdir, örnək üçün, Alkiviad nələri eləyə bildi, onun başına nələr gəldi”. Platonun öz yaradıcılığında, sanasan, ilyazısı ilə poeziya arasındakı bu ayrı-seçkiliyi aradan qaldırdığı ilə üzləşirik. Onun yazılarında, poeziyanın gözüaçıqlığı ilə, ilyazısının yanşaqlığı(ritorikası) biri-birinə qovuşmuş bir durumdadır. Platonun yazdıqları, yalnızca elə, ilyazısı gerçəklərinin sadalanması deyil, gerçək olayların bədii-poetik görünüşləridir, yəni doğru olanlara yaradıcı yanaşmanın örnəkləridir.

Ona görə də Platonun Sokratla bağlı yazdıqlarını, Sokratın danışdıqlarının söz-söz yazıya alınması təki dəyərləndirmək olmaz, burada ancaq, Platonun bu danışıqları araşdırıb, özümləşdirib, qavramasından sonra yazıya alması, düzgün sayılmalıdır. Eləcə də, Platonun gerçəklikdən yayınmasını şişirtməyə də dəyməz, elə Platonun özünün də yazdığı kimi, Sokratın bir çox danışıqlarını onun sağlığında, öyrənciləri olduğu təki yazıya almışdılar, belə olanda, bu öyrəncilərin də oxuyacağı yazılarında, Platon Sokratla bağlı gerçəkləri öz bildiyi kimi dəyişdirməyə qol qoya bilməzdi. Bir sözlə, öyrəşdiyimiz dillə desək, Platon Sokratın fotoşəkilini yox, portretini şəkməyə çalışmışdır, portret çəkməyin, üzünüköçürmə yox, yaradıcılıq olduğunu ansaq, onda Platon öz yaradıcılığında, Sokratın üstünlüklərini üzə çıxarmağa çalışmış,–bunları qabardaraq ona “bəzək” vurmaq, gözəgəlimli eləmək istəmişdir.

Sözsüz, Platonun dialoqlarından, Sokratın gerçək kimliyini, onun öyrətmələrini kəsinliklə(dəqiqliklə) öyrənmək olmur. Platonun “Yasalar” adlanan dialoqunu çıxsaq, yerdə qalanların hamısında Sokrat bu danışıqlara qatılır, ən azından bu danışıqları yönətir. Platonun yaşlı çağlarında yazdığı dialoqlarında, buradakı danışıqların çoxunun Sokratın dedikləri yox, Platonun öz düşüncələrindən doğan sözlər olduğu da açıq-aydın duyulmaqdadır. Ən önəmlisi, bu dialoqlarda Platonun öz araşdırmalarında keçdiyi gəlişmə-dəyişmə yolunu, Sokrat da Platonla birgə “keçir”. Burada Platonun baxışlarının uzun bir sürədə baş vermiş gəlişmələrini(inkişafını) izləməklə, Sokratla Platonun ideyaları arasındakı sınırları(sərhədləri) ayırd etmək də olur. Bu konuda araşdırıcılardan Stentselin dedikləri çox ilginc görünür: “Burada başlıcası o deyil, Sokratın dediklərini Platonun dediklərindən ayırasan, Platonun Sokratın demədiyi nələrisə onun adına yazdıqlarını tapasan, ən önəmlisi, Sokratın hansı ideyalarının Platonu yönəldib, bu sonuclara gətirib çıxardığını arayıb-axtarmaqdır”. Bütün bu deyilənlərin çıxarı olaraq, görkəmli araşdırıcı S. A. Jebelevin öztərişinin(təxəyyülünün) gücünə arxalanaraq, Platonun dilindən dediyi bu sözləri anmaq yerinə düşür: “Mənim dialoqlarımda Sokrat üçün yazdıqlarım, bir yandan–mənim yaxından tanıdığım, başqaları ilə necə danışdığını gördüyüm Sokratın, birdən bu durumlarla üzləşsəydi, nə deyəcəyini araşdırmaqdırsa, başqa yandan da Sokratın özünün dediklərinin söz-söz yazılması yox, bu danışıqların özətinin yazıya alınmasıdır”.

Onu da unutmaq olmaz, Platon Sokratla ilk tanış olanda 20 yaşlı bir gənc idi, sonrakı 8 ildə, yəni Sokratın ölümünə kimi o, Sokratın ən yaxın öyrənciləri sırasında olmuşdu. Sokratın öyrəncisi olmaqla, Platonun oçağacan olan baxışlarının alt-üst olması, onun ömür yolunda yeni bir dönəmin başlanması, büsbütün yeni baxışlarının biçimlənməsi, bizə gəlib çatan yazılı qaynaqlardan da bəllidir. Ona görə də Platonun, Sokratı gerçəkliyindən ayırıb, onu öz yaradıcılığında ancaq bir poetik uyduruq(xəyali) kimsə olaraq göstərmək istəməsi inandırıcı görünmür, öz ömründə yaratdığı böyük dəyişikliklərə görə, Sokrata bəslədiyi sayqını göstərmək üçün də Platon onu,–öz əlləri ilə tikib-qurduğu fəlsəfə evinin ən istəkli qonağı olaraq, yuxarı başda oturtmuşdur.

Ksenofontun Sokratdan yazdıqları
Ksenofontun “Sokratla bağlı yazılarım” adlanan kitabı da, Sokratla arxadaşlıq eləmiş, uzun bir sürədə Sokratın ən yaxın çevrəsində onun danışıqlarına qulaq asmış bir kimsənin yazdıqları olduğundan, yüksək dəyərləndirilməkdədir. Ksenofontun Sokratla arxadaşlığının 10-12 il də, 2-3 il də çəkdiyini deyənlər vardır. Ancaq kəsinliklə bəlli olan budur, Sokratın öldürülməsindən 3 il öncə, otuz yaşında olan Ksenofont Afinadan çıxıb getmiş, Persiya şahı Kirin yanında qulluğa girmişdir. Üstündən çox uzun illər keçəndən sonra, yşlı çağlarında, Ksenofont Sokratla bağlı bu kitabını yazmışdır.

Ksenofontun Sokratdan yazdıqlarının hamısına ucdantutma güvənmək olmur, bir yerlərdə Sokratın yaşam gerçəkləri ilə səsləşən, başqa yerlərdə inandırıcı görünməyən bəlgələr(faktlar) də gözə dəyməkdədir. Ksenofont da Platon təki, bu yazılarında kəsinliyi sonacan gözləmir, onun özünün düşüncələrini Sokratın adından demək aşırılığına yol verdiyi yerlər də gözə çarpır. Bunlar ən çox, onun “Ev tikməklik” kitabında, bir də Persiya, onun şahları ilə bağlı, Sokratın dili ilə dediklərində aydın duyulmaqdadır.

Ksenofontun yazdıqlarında inandırıcı görünməyən yerlərdən biri də, onun Sokratın yaşamı ilə bağlı dediklərinin, Sokratın məhkəməyə çəkilib öldürülməsi ilə uzlaşmamasıdır. Ksenofontun yazdıqlarından belə çıxır, Sokrat toplumda qıcıq doğura biləcək ən kiçik addımlar belə atmamış, necə deyərlər, “palaza bürünüb ellə sürünərək” yaşamışdır. Onda Sokratın nə üçün öldürüldüyü özü bir tapmacaya çevrilir, oxucu üçün anlaşılmaz olaraq qalır. Bütün bunlar, bir sıra araşdırıcıların yazdığı kimi, Ksenofontun yazıçılıq bacarığının olmamasından doğmamışdır, onun özünün baxışlarındakı qarışıq-dolaşıq durumla bağlı olmuşdur. Ksenofontun uzun illər yüksək dövlət görəvlərində işləməsi, o çağın savaşlarına qoşun böyüklərindən biri olaraq qatılması, bir siyasətçi, dirilikçi(təsərrüfatçı) olaraq yaşam gerçəklərini araşdırmağa, dəyərləndirməyə, fəlsəfə ilə bağlı amacların ardınca qoşmaqdan artıq önəm verməsinə gətirib çıxarmaya bilməzdi. Bu da onun, ilyazısından tutmuş, əkin-biçinlə, fəlsəfə ilə, at saxlamaqla, gimnastika ilə bağlı düşüncələrinin biri-birinə qatışıb, yayğınlaşmasında özünü göstərməkdədir. Bir sözlə, Ksenofont ideya adamı olmaqdan çox, gerçək durumları qavramağa, onlara uyğun yaşamağa yönəlik bir kimsə olmuşdur.

Ksenofontun, fəlsəfəni yaşamın(həyatın) qulluqçusuna çevirmək çabaları yanlış olsa da, ancaq Sokratla bağlı bu dedikləri gerçək Sokrata çox oxşayır: “Onun araşdırmalarında bunlar başlıca yer tutmaqdaydı: tanrıqanlıq(möminlik) nə, tanrıtanımazlıq nədir; gözəllik nə, suyumsuzluq(çirkinlik) nədir; düzgünlük nə, əyrilik nədir; anlaqlıq nə anlaqsızlıq nədir; igidlik nə, qorxaqlıq nədir; habelə bunun kimi.” Burada Tsiseronun dediyi kimi, “Sokratın fəlsəfəni göylərdən yerə endirməsini” Ksenofont düzgün dəyərləndirir, ancaq bunun ardınca o, bir az da uzağa gedib, fəlsəfəni yerin tozuna-torpağına bulaşdırır. Ksenofont oracan aşırılığa qapılır, Sokratın “gözəlliklə yararlılığı bir tutduğunu” deməkdən belə çəkinmir. Bir çox yerlərdə Ksenofontun bizə tanıtmaq istədiyi Sokrat, bezdirici götür-qoyçuluğu ilə ən kiçik cılızlıqlaracan varan, darıxdırıcı qanacaq öyrətməni kimi oxucununu yorur.

Ksenofontun tanıtdığı Sokratı, Platonun danışdığı Sokratla tutuşduranda, birincidə atmacanın(ironikliyin), gözlənilməzliyin(paradoksallığın) çox az olduğu gözə dəyir. İroniyasız, paradokssuz Sokrat isə, olduğundan çox sönük görünür, bildiyimiz kimi elə Sokratın məhkəməyə çəkliməsində onun bu ironiyalarının, paradoksallığının böyük etkisi(təsiri) olmuşdu. Ona görə də, çox yerlərdə Platonun tanıtdığı Sokrat, Ksenofontun tanıtdığından dolğun, güvəncli görünsə də, ancaq bu o demək deyil Ksenofontun yazdıqlarını, Sokratla bağlı bir qaynaq kimi gözardı etmək olar. Belə demək olarsa, Ksenofont haradasa Platonun baxışlarından yayınanları yazıya almaqla, Sokratın gerçək kimliyinin “ətə-qana dolub” bitkinləşməsinə yarayan bilgilər verməklə, Sokratı öyrənmək istəyənlərin işinə yaramaqdadır.

SOKRATIN ÖMÜR YOLUNDAN BIZƏ GƏLIB ÇATAN BILGILƏR
Bir anlığına, bizim çağdan qabaq, beşinci yüzilin Afinasını göz önünə gətirək. Burada ilk olaraq gözə çarpan, aqora adlanan bazar ortamıdır(meydanıdır). Aqoranın yan-yörəsində dövlət tikililəri, onlara bitişik dar, əyri-üyrü dalanlarda isə əlyerilər(emalatxanalar), kiçik alver alaçıqları, kitabsatanlar... Şəhərin istənilən yerindən Akropolda yerləşən Parfenon görünməkdədir. (Akropol Afinanın ən hündür yerindəki təpəliyə deyilmişdir, şəhər bu təpədə tikilən qaladan başlayaraq böyümüşdür. Burada, yunanların inancına görə baş tanrı sayılan Zevsin qızı Afinanın, Parfenon adlanan Ocaq Evi(məbədi) olmuşdur. A. G. )

Dan yeri açılandan axşamacan aqorada, ona bitişik küçələrdə adam əlindən tərpənmək olmur. Dedi-qodulardan tutmuş, gerçək soraqlara kimi nə gəldi, acgözlüklə öyrənmək istəyən afinalılar, orda-burda topalaşaraq, səs-küylə bu yenilikləri öz aralarında bölüşürlər. Burada dövlət işlərindən tutmuş, kimlərinsə özəl yaşamlarınacan, qonşu şəhərlərdən tutmuş, uzaq dövlətlərəcən, çoxlu yeni bilgilər öyrənmək olar.

O çağların Afinasında, bütün gün uzunu şəhərin dalanlarında gəzib-dolaşan, qarşısına kim çıxırsa-çıxsın, onun qabağını kəsib danışığa tuan bir kimsə gözə dəyirdi. Onu bazar ortamında, alver alaçıqlarının yanında, bir sözlə adamların toplaşdıqları, onlarla danışmaq olan bütün yerlərdə görmək olardı. Ancaq nədənsə onun, nə Xalq Yığıncaqlarına, nə də başqa dövlət qurumlarına gəldiyini, onlarda çıxış elədiyini kimsə görməmişdi. Bu gəzərgi filosof, Safroniksin oğlu Sokrat idi.

Sokratı Afinada az qala hamı tanıyırdı: görkəmi, davranışı, başqalarından seçilən yaşamı, gördüyü işləri, ən başlıcası öyrətmələri(təlimi) ilə. Gözəl geyim-kecimli, başqalarından axça alıb bilik öyrədən sofistlərdən seçilib ayrılan Sokrat, yoxsul geyimdə olardı, ayaqyalın gəzərdi. İnsan bədəninin gözəlliyini yüksək dəyərləndirən yunanların baxışlarına görə, Sokrat görkəmcə çox suyumsuz(eybəcər) idi: alçaq boylu, donqar, sallaq iri qarınlı, böyük daz başlı, irəli çıxmış qabarıq alınlı birisi idi. Onun bu sadalanan çatışmazlıqlarını, gözəl yerişi, tərpənişindəki ürəyatımlı diribaşlıq, azacıq da olsa ört-basdır eləyə bilmirdi.

Yunanların baxışlarına görə, gözəl insanın üzü düzgün quruluşlu, burnu düz, gözləri böyük, işıqlı olmalı idi. Sokratda isə bunların biri də yox idi: burnu yastı, burun dəlikləri geniş, dodaqları qalın, gözləri bir az bərəlmiş idi, adamlara baxanda isə gözlərini qıyıb, alnının altından yanakı baxardı. Bir sözlə Sokratın görkəmi yunanların gözəllik ülgülərinə uyğun deyildi, onların düşüncəsinə görə o, az qala bir karikaturaya bənzəyirdi. Ancaq Sokrat danışmağa başladımı, onun elə bir ürəkçəkici görünüşü olurdu, dinləyicilərində ona qarşı bir vurğunluq yaranırdı.

Platonun “Pir” adlanan dialoqunda, “gözəl” ayamalı Alkiviad Sokratı yunan mifolojisindəki suyumsuz varlıqlara(yarı insan-yarı keçi olan satirlərə) oxşadır, ancaq elə oradaca da deyir, bu suyumsuz qabığın altında nələrin olduğuna baxsanız, oradakı gözəlliyə vurğunluğunuzdan yerinizdəcə donub qalacaqsınız. Alkiviad deyir: “Mən Sokratı dinlədikcə, ürəyim elə bərkdən döyünür, deyirsən köksümə sığmayıb pırtlayıb dışarı çıxacaq, elə kövrəlir-duyğulanıram, göz yaşlarımı saxlaya bilmirəm, tək mən belə deyiləm, onun danışıqlarına qulaq asanların hamısı mənim günümdədir. Perikl olsun, yoxsa başqa bacarıqlı sözçülər(oratorlar), onların çox gözəl danışmaqlarına sözüm yoxdur, ancaq onların danışığına qulaq asanda məndə belə coşqun duyğular yaranmayıb, onların danışığına qulaq asanda, öpözümün(ruhumun) bir qul kimi yaşadığım bu ömrümə qarşı şaşqınlığı, dirənişi də olmayıb. Ancaq Sokrata qulaq asanda, dönə-dönə düşünməli olmuşam, mən indi yaşadığım kimi yox, büsbütün başqa sayaq yaşamalıyam”. Üzdən çox gözəgəlimli olduğuna görə, ömrünün çoxunu pozğunluqlar içində keçirmiş Alkiviad, özünün arsızlığını da boynuna alıb, ardınca deyir, mən ancaq Sokratın qarşısında, istər-istəməz utanıb-qızarmaqdan özümü saxlaya bilmirəm: “Bir sözlə, mən özüm də indiyəcən Sokratdan yaxşı baş aça bilmirəm. Bilmək istəsiniz, onun üçün başlıcası kiminsə üzdən gözəlmi, suyumsuzmu, dolanışıqca yoxsulmu, varlımı olması deyil,–bir sözlə çoxluğun gözə soxmağı sevdiyi bütün nəsnələrin onun üçün azacıq da olsa belə dəyəri yoxdur. Sokrat, bütün bu sayaq dəyərləri gözardı eləyib, bunlarla öz yaramazlığını ört-basdır eləyənlərin iç üzünü açır, onların bir insan olaraq necə də dəyərsiz olduqlarını göstərməyi bacarır, bunun üçünsə o, öncə özünü biliksiz olan birisi kimi göstərməklə, adamları oyuna çəkir, sonunda onlara öz yerlərini göstərir”.

Alkiviad bunun ardınca, Sokratın ironiyasına, paradoksallığına him vurub deyir: ”Onun danışığına qulaq asanlara elə gələ bilər, o çox saya danışır, yük eşşəklərindən, dəmirçilərdən, çəkməçilərdən, dabbaqlardan, habelə bunun kimi anlamsız nəsnələrdən söz açır, özü də sanasan, evirib-çevirib elə bir sözü deyir, ona görə də uzaqgörən olmayan kimsələr onun danışığının gülməli olduğunu düşünə bilərlər. Ancaq araxadşım, Aqafon, bu sözümü unutma, onunla danışanda ayıq-sayıq ol, yoxsa onun qurduğu tora düşüb, oradan çıxa bilməzsən”. Alkiviadın deməsinə görə, Sokratın qurama sayalığı(avamlığı) da, başaldatdı ürəyiaçıqlığı da, Alkiviadın gözü qabağında baş vermiş: Sokratın yağı ilə döyüşlərdə göstərdiyi ölçüyəgəlməz igidliyi ilə dözümlüyü də, çox dərin anlağı da, ona çöçün görünmür. Belə bacarıqlar başqalarında da ola bilər. Alkiviada çöçün gəlib, onu şaşırdan Sokratın kimliyində olan bənzərsizlik, özümlük, özgünlük(orijinallıq), qavranılmaz bir gizlinlik, anlaşılmazlıq, dərinlikdir: “...Məni şaşırdan, onun nə keçmişlərdə, nə də indi yaşayan böyük kimsələrdən birinə də bənzəməməsidir. Axillesi Brasidə, Perikli Nestora bənzətmək olar, habelə bu sayaq böyüklərdən kimi desən, onunla tutuşdurula biləcək başqasını da tapmaq olar. Ancaq Sokrat özünün davranışları, danışığı ilə, oracan özgündür, nə keçmişdə, nə indi yaşayan böyük kimsələrin içində onun oxşarını tapmaq olmur. Onu başqa insanlarla yox, ancaq miflərlə tutuşdurmaq olar”. Alkiviadın belə danışdıran Platondur, burada ola bilsin bir az şişirtmə də var, ancaq bu şişirtmənin arxasında, Platon təki böyük bir düşüncə ərənini belə coşdura bilən, gerçək Sokratın özü dayanır.

Sokratın yaşadığı çağlarda, yunanlar arasında kiminsə ömürlüyünü (bioqrafiyasını) yazmaq öyrəncəsi yox idi. Onlar yalnız, insanların toplumda, dövlətdə gördüyü gözəçarpan işlərdən danışanda onun adını çəkərdilər, A. Şveytserin sözləri ilə desək, “əski yunanlar özlərini, insan olmaqdan çox, yurddaş(vətəndaş) sayırdılar”.

Ola bilsin, Sokratı məhkəməyə çəkib, ölüm kəsməsəydilər, onun ömür yolundan bugünümüzə çox az bilgilər gəlib çatacaqdı. Ancaq bu qanlı olay, sokratsevərlərin də, onu gözügötürməyənlərin də arasında barışmaz söz dartışmalarına gətirib çıxarmış, bu isə Sokratın ömür yolu ilə bağlı bilgilərin də ortaya qoyulmasına öz etkisini göstərmişdir. Bunları yazıya alanlardan ən başlıcaları isə, Platonla Ksenofont olmuşdur. Yuxarıda dediyimiz kimi, onlar Sokratın ömür yolunu da öz anlaya bildikləri kimi yozmuşlar, ancaq onların Sokratın ömür yolu ilə bağlı dediklərində özlərindən nəyisə uydurub artırmaq gərəksələri də olmamışdır.

İlyazısı qaynaqlarının hamısı, Sokratın bizim çağdan qabaq, 399-cu ildə, 70 yaşında öldürüldüyünü yazırlar, deməli Sokrat 469-cu ildə doğulmuşdur. Sokrat Afinadan ayaqla yarım saatlıq yolu olan(ortalama götürsək, bu 3 kilometrə yaxın bir uzunluğu bildirir), Alopek ilçəsində(rayonunda) doğulmuşdu. Sokratın atası Sofroniks adlı-sanlı daşyonan(heykəltaraş) olmuşdur. Anası Fenareta isə əbəçilik(mamaçalıq) edərmiş, anasının iş-gücünün əbəçilik olmasına him vuran Sokrat, öz danışıqlarında söz dartışmaları ilə doğruluğun doğulmasına çalışmasını, onda anasından keçmə bir bacarıq olduğunu dilə gətirmişdir. Deyilənə görə Sokrat da ilk gəncliyində atasının yanında daşyonan olaraq işləmiş, bu işdə öz bacarığını göstərə bilmişdir, onun yonduğu bir neçə heykəlin Afina Akropolunun önündə qoyulduğunu deyənlər də vardır.

Sokratın oxuyub-öyrənməyə başlaması da, Afinalıların hamısı təki ilkin okuldan başlamışdır. Burada isə öyrəncilərə saymanı(hesabla həndəsəni), ədəbiyyatla musiqini, bununla yanaşı gimnastikanı(qaçış, disk, süngü(nizə) atmaq, güləş, habelə bunun kimi bacarıqlar) öyrədirdilər. O çağların Afinasında yurddaşların yaxşı oxuyub-öyrənməsi ilə yanaşı, onların sağlamlığına da qayğı göstərilirdi. Bu bir yandan, dövlətin yurddaşların sağlam yaşamasına qayğısı ilə bağlı idisə, o biri yandan da o çağlarda istənilən anda başlaya biləcək savaşlara, yurddaşların yaxşı döyüşçü olaraq qatıla bilməsinə görə idi. Yunanların baxışına görə, insanın yetkinliyi–onun sağlam, gözəl bədəninin olmasına, yetərincə oxuyub yazmanı bilməsinə, özünü yaxşılıqsevər, igid, ölçü-biçi gözləyən kimsə olaraq yetişdirməsinə bağlı idi. Eləcə də Sokrat, öz çağının biliklərinə dərindən yiyələnmiş, sağlam bədənli, ölçü gözləməkdə örnək olacaq bir kimsə olaraq yetişə bilmişdi. Burada da Sokrata qara yaxmaq istəyənlər yersiz dedi-qodular yaymaqdan çəkinməmişlər, onların birilərinin deməsinə görə, Sokrat yarımçıq, yarıtmaz oxuyub öyrənən birisi olmuş, kitabı höccələyib oxuyurmış, güclə yaza bilirmiş.

Sokratın çox yoxsul bir dolanışığı olduğunu, demək olar bütün qaynaqlar bir səslə deməkdədir. Örnək üçün, Ksenofontun “Ev tikməklik” kitabında Sokrat özünün daşınar, daşınmaz yatırını, danışdığı Kritobulun var yatırı ilə tutuşduranda bəlli olur, Sokratın əlində olanların dəyəri beş min(150 qızıl manat), Kritobolun əlində olanların dəyəri isə 500 mindir. Özünün çox yoxsul olduğunu Sokrat ona qurulan məhkəmədə də dilə gətirmişdir. O, bunu dolanışıqla bağlı işlərini başlı-başına buraxıb, bütün gücünü fəlsəfəyə yönəltməsi ilə yozur.

Sokrat çox gec, qırx yaşını keçəndən sonra evlənmişdi. Sokratın xanımı Ksantippa ilə keçinəcəyi, çox əskilərdən dedi-qodu konusuna çevrilmiş, Ksantippanın adı dalaşqan, dözülməz bir qadın olaraq çox keçmişlərdə belə tanınmışdır. Onun adını türlü qara boyalarla bulaşdırsalar da, gəlin biz, ona qarşı düzgün davranmağa çalışaq. Ola bilsin Ksantippa, Sokrat təki bütün gününü Afinanı gəzib dolaşan, fəlsəfə çalışmalarından başı ayılmayan, birdən evə gəlib çıxmağı da unudan, bütün dirilik(təsərrüfat) qayğılarını, uşaqların böyüdülməsini xanımının üstünə atan birisinin yox, başqa, sıradan bir afinalının xanımı olsaydı, bu sayaq acıqlı-hikkəli olmazdı da. Ksantippa Sokratın gördüyü işləri, gününü boş-boşuna keçirmək sayır, onun “boşboğazlıq eləyən, işsiz-gücsüz, yarıtmaz birisi” olduğunu düşünürdü. Buna görə də o, Sokratla yola getməz, onu söyər, arxadaşlarını evdən qovar, habelə bunun kimi qabalıqlar eləyərdi. Ancaq bunlardan başqa, Ksantippanın uşaqlarının qayğısını çəkən, onları ürəkdən sevən bir ana olduğu da qaynaqlardan bəllidir. Qaynaqlarda yazıldığına görə, filosof Antisfen, Sokratın qadınlarla kişilərin anlaqca bir olduğunu deyib, nədən Ksantippanı yetkinləşdirə bilmədiyini, onun az qala yer üzündə ən dalaşqan, dözülməz qadın olduğunu soruşanda Sokrat demişdi: “Yaxşı minicilər, ən dəlisoy atları götürüb onları öyrətməklə özlərinin bacarıqlarını artırmağa çalışırlar, mən də Ksantippanın şıltaqlarına dözməklə, başqa adamların dözülməzliyini yola verməyə özümü öyrədirəm”. Bunu yazan Ksenofont, oradaca Antisfenin özünün də çox dalaşqan, dözülməz bir adam olduğundan, Sokratın bu sözləri, bir də onu qandırmaq üçün dediyini də yazır.

Özünün çox götürqoylu, ölçü gözləyən, özünə yiyəlik eləməyi bacaran bir kimsə olmasına baxmayaraq, düzünə qalsa Sokratın, doğuluşundan çox çılğın bir adam olduğunu da deyirlər. Tsiseron özünün “Tuslanda danışıqlar” yazısında belə bir olayı danışır. Zopir adında bir fizionomist(adamların görkəmlərinə baxıb davranışlarını söyləyən bilici) Sokratın üzünə baxıb, onda doğuluşundan çoxlu yaramazlıqların, düşkünlüklərin olduğunu deyəndə, Sokratı tanıyanlar bu adamı ələ salıb gülməyə başlamışdılar. Ancaq onda, Sokrat qayıdıb onun düzgün danışdığını demiş, özündə haçansa bu deyilənlərin olduğunu boynuna almış, onları öz istəminin(iradəsinin) gücü ilə aradan qaldırdığını demişdi.

Sokrat hansısa bir ideyadan beyni dumanlandığına, hansısa amaca gözübağlı qapıldığına görə ölümə getməmişdi, inanclı bir bilgə, fəlsəfə araşdırmalarını öz amacına çevirən bir düşüncə ərəni olaraq, gözüaçıqılıqla, özgürcə, ölümlə yaşam arasınada öz seçimini eləmişdi. O, yalanla doğrunun biri-birinə qısılıb yaşaya biləcəyinə inanmırdı, ona görə də uzaqgörənliklə ona ölüm kəsən hakimlərə son sözündə belə demişdi: “siz başqalarının ağzını yummağa çalışmaqdansa, özünüzü dəyişin, yaxşı olmağa çalışın”.

Sokratın ölümündən uzun illər keçəndən sonra, xalq arasında onun ölümündə suçlu olanlar üçün, çoxlu başagəldilər danışılmağa başlamış, bunların çoxu qaynaqlarda bugünümüzə gəlib çıxmışdır. Bu xalq yaradıcılığı örnəklərində, Sokratı suçlayanların çoxunun sonradan öldürüldüyü, birilərinin isə xalqın qınaqlarından bezib özlərini öldürdüklərindən danışılır. Bütün bu deyilənlər gerçəkdən belə olmasa da, ancaq bunlar xalqın,–özünün düzgünlük istəklərini doğrultmaq üçün “qurduğu” məhkəmə ilə, Sokratı suçu olmadan öldürənləri yazıqlamaq(cəzalandırmaq) umdularından doğmuşdu. Afinalıların dövlət görəvliləri Sokratı öldürməklə demokratiyanı gücləndirəcəklərini, tanrılara sayğısızlığı aradan qaldıracaqlarını, toplumda ərdəmlik dəyərlərini qoruyacaqlarını düşünürdülər. Əlimizə çatan, güvəncli bir qaynağa görə, Sokratın ölümündə əli olan başlıca kimsələrdən biri Anit, Sokratın ölümündən 12 il sonra Afinada ən başlıca görəvlərdən birini tutmaqdaydı, o, çörək alış-verişinə başçılıq eləyirdi.

Sokrat üçün qurulan qondarma məhkəmə, onda da, elə indi də, insanlarda acı duyğular oyatmaqdadır, bu bir də ona görədir, o çağlarda Sokratın savaş açdığı yamanlıqlar, bu günümüzə də gəlib çıxa bilmişdir.

O çağların yasalarına görə, Sokrat məhkəməyə gəlməkdən boyun qaçıra, məhkəmədə özünün Afinadan sürgün olunmasında dirənə, görkoldu(cərimə) ödəyərək ölümdən qurtula bilərdi. Bundan başqa, arxadaşlarının yardımı ilə qazamatdan qaça da bilərdi. Onda nədən, Sokrat bunların birini də eləmək istəmir, sanasan, özünü dirigözlü ölümün ağzına atır? Bu ilk baxışda anlaşılmaz görünsə də, özlüyündə Sokrat üçün ölümdən yaxasını qurtarmağa çalışmaq, öz dediklərinin üstündən cızıq çəkmək, onun özü-özünü danması demək idi. Hegelin yazdığı kimi: “Sokrata ölüm kəsən afinalılar, gerçək gələnəklərə, işləyən yasalara arxalandıqlarından onları doğru saymalıyıq, ancaq yeni bir dönəmə(epoxaya) yol açan Sokrat da doğru yolda idi, burada toplumu yeniləmək istəyən ərənlə, bunu istəməyən çoxluq arasında baş verən anlaşılmazlıqdan belə bir ağrı-acılı durum doğulur”.

Sokratın ölümqabağı danışıqlarında, baş verənlərlə bağlı açıqlamaları, bu konuya aydınlıq gətirməkdədir. Sokratın deməsinə görə, “çoxluq özü-özlüyündə bir kimsəyə nə böyük yamanlıqlar, nə böyük yaxşılıqlar eləyə bilməz, bir də yaxşı adamın başına, öz sağlığında da, ölümündən sonra da pis bir iş gələ bilməz”.

Sokrat özünə qurulan məhkəmədə deyirdi, ilyazısı(tarix) bizə keçmişlərdə baş verənləri doğru-düzgün çatdırmağı bacarır, suçum olmadan öldürülməyimin də gələcəyə doğru-düzgün çatdırılacağına inanıram. Bu sözlərin doğruluğunu bilindirən bir olayı burada anmaq yerinə düşərdi. Sokratın çağdaşlarından onun ömür yolunu sayqılarla yazıya alan Platonla Ksenofontun Sokratdan yazdıqlarının hamısı, bugünümüzə gəlib çıxmışdır. Sokratı ələ salmağa, qaralamağa yönəlmiş yazılardan biri də bütövlüklə bugünümüzə gəlib çatmamışdır, onlardan yalnız başqalarının kitablarında, ötəri anılan kiçik parçalar qorunub saxlanmışdır. Bunlardan yalnız Aristofanın “Buludlar” komediyası günümüzə gəlib çıxa bilmişdir. Bu komediya, Sokratın sağlığında, Afinada teatr yarışmalarında baxışa çıxarılmış, burada sonuncu yeri tutmuşdur. Bundan sonra, Aristofan bu komediyanı yenidən işləmiş, ancaq bir də teatrda baxışa çıxara bilməmişdir. Sanasan, ilyazısı da özü-özlüyündə Sokratdan yazılanları sağ-çürük eləyərək, onlardan doğru olanlarını bugünümüzə gətirib çıxarmış, Sokratın böyüklüyünü, ölümsüzlüyünü doğrulda bilmişdir.