Sovyet Sonrası Orta Asya
Kazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi
Yüklə 15,63 Mb.
|
| Kazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi, cilt: 1 (Almatı: Ğılım, 1974), s. 203-204; Hasan Oraltay, Alaş: Türkistan Türklerinin Milli İstiklal Parolası (İstanbul: Büyük Türkeli Yayınları, 1973).
2 Kır Balası (Alihan Bökeyhanov), “Kazak”, Kazak, sayı: 8 (1913). Bu makalede 1908 valilik kayıtlarına göre Kazak nüfusunun bölgelere göre dağılımı şu şekilde verilmektedir: Semey eyaleti-655.971; Akmola eyaleti-484.456; Torğay eyaleti-422.401; Oral eyaleti-466.000; Hazarötesi eyaleti-71.367; Sir Derya eyaleti-888.000; Cetisu eyaleti-844.000; Fergana eyaleti-374.981; Semerkand eyaleti-79.083; Astrahan gunberniyası-213.000; Toplam-4. 499.664 kişi. 3 A. Pirmanov ve A. Kapaeva, Kazak İntelligentsiyası (Ulttık intelligentsiyanın kalıptasu tarihınan) (Almatı: Atamura, 1997), s. 10; Kadirjan Ebuev, Kazakstan Tarihının ‘Aktandak’ Betterinen (Almatı: Kazakstan, 1994), s. 110. 4 Isabelle Kreindler, “Ibrahim Altynsarin, Nikolai Il’minskii and the Kazakh National Awekening”, Central Asian Survey, cilt: 2, sayı: 3 (Kasım 19983), s. 102. 5 M. D. (Miryakub Dulatov), “Kay Cerde Kalay”, Kazak, sayı: 28 (1913). 6 Mambet Koygeldiev, Alaş Kozğalısı (Almatı: Sanat, 1995), s. 109-123. 7 Dankward A. Rustow ve Robert E. Ward, “Introduction”, Robert E. Ward ve D. A. Rustow, Political Modernization in Japan and Turkey (Princeton: Princeton University, 1964), s. 8-9. 8 Levent Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi (İstanbul: İletişim Yayınları, 1993), s. 50-55. 9 Adeeb Khalid, “Printing, Publishing and Reform in Tsarist Central Asia”, International Journal of Middle East Studies, sayı: 26 (1994), s. 195. 10 Rusya Türklerinin yayınladığı gazete ve dergiler hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz.; Alexandre Beningsen ve Chantal Lemercier-Quelquajay, La Presse et le Mouvement National Chez les Musulmans de Russie avant 1920 (Paris: Mouton & Co., 1964); İsmail Remiev, Vakitli Tatar Matbuatı (Albüm) 1905-1925 (Kazan: Gajur, 1926); Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1985), s. 174-183; Reşid Rahmeti Arat, “Matbuat: Kazan Türkleri. ”, İslam Ansiklopedisi, cilt: 7, s. 380-393; Chantal Quelquejay, “Djarida: iv-Muslim Press of Russia and the Soviet Union”, Encyclopedia of Islam, cilt: 2, s. 476-477. 11 Edward Allworth, Central Asian Publishing and the Rise Nationalism (New York: The New York Public Library, 1965). 12 Ö. Abdimenov, Kazak Gazeti (Almatı: Kazakstan, 1993), s. 35. 13 (Ahmet Baytursınov), “Kurmetti Okuşılar”, Kazak, sayı: 1 (1913). 14 A.g.m. 15 Mustafa Orazaev (1891-1970): Devrin etkili kişilerinden Ahmet İşan Orazaev’in oğlu. Önce Buhara’da medreseye gitti. Daha sonra Ufa şehrindeki ünlü Medrese-i Aliye’de meşhur Kazak şairi Mağcan Jumabayev’le birlikte okudu. Kazak gazetesinin çıkarılması işinde birinci derecede rol oynadı. Ayrıca gazetede birkaç makalesi yayınlandı. Alihan Bökeyhanov’un Duma vekili seçilmesini destekledi. 16 Üşköltay Subhanberdina ve diğerleri (haz.), Kazak Gazeti, s. 446. 17 M. D. (Miryakub Dulatov), “Kay Cerde Kalay”, Kazak, sayı: 28 (1913). 18 (Ahmet Baytursınov), “Kurmetti Okuşılar”. 19 Thomas G. Winner, Oral Art and Literature of the Kazakhs of Russian Central Asia (Durham: Duke University, 1958), s. 122-123. 20 David Miller, “Politics”, David Miller (der.), The Blackwell Encyclopaedia of Political Thought (Oxford: Basil Blackwell, 1987), s. 390. 21 “Sayasat Küyi”, Kazak, sayı: 213 (1917). 22 Yeni takvime göre 12 Mart. Rusya’da 31 Ocak 1918’den itibaren Jülyen takvimi terk edilip diğer Batı ülkelerinin kullandığı Gregoryen takvimi kullanılmaya başlandı. 23 Nadir Devlet, 1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1998), s. 72. 24 Alihan, Mustafa, Miryakub, “Alaş Ulına”, Kazak, sayı: 225 (1917). 25 “Tendik”, Kazak, sayı: 224 (1917). 26 Muhammedcan Tınışbayev’in Türkistan Komitesi’ne Bökeyhanov ve Sadri Maksudi ile beraber atanması ve Kostanay ilçesi komiserliğine de Ahmet Birimcanov’un getirilmesi hükümetin bu uygulamasına örnek olarak verilebilir. 27 “Jana Ökimettin Jıyılıstar Hem Soyuzdar Turalı Kavlısı”, Kazak, sayı: 228 (1917). 28 Kazak baskarması, “Siyez Casav”, Kazak, sayı: 221 (1917). 29 Cihanşa Seydalin, Aykap’ın 1913 yılının 13, 14 ve 15. sayılarında konuyla ilgili bir dizi makale yayınlar. 30 (Ahmet Baytursınov), “Bas Kosuv Turasında”, Kazak, sayı: 18 (1913). 31 Kır Balası (Alihan Bökeyhanov), “Bas Kosuv Turasında”, Kazak, sayı: 21 (1913). 32 Alihan Bökeyhan, “Aşık Hat Cihanşa Elmuhammedulı Seydalinge”, Kazak, sayı: 24 (1913). 33 A.g.m. Bökeyhanov burada kendisinin Bökey Han’ın soyundan gelmesine bir gönderme yapmaktadır. 34 “Bas Kosuvğa Ruhsat Berilmedi”, Kazak, sayı: 35 (1913). 35 Madiyar (Miryakub Dulatov), “Kazak Siyezi”, Kazak, sayı: 226 (1917). 36 KaDet: Konstitutsionalnıy Demokratı kelimelerinin baş harfleri olan K ve D harflerinin Rusça okunuşu. Rusya’da 20. yüzyıl başındaki siyasi partiler ve Kadet partisi hakkında daha geniş bilgi için bkz.; İ. V. Vladilasevlef (çev. Midhat Rifatof), Rusya’daki Siyasi Fırkalar ve Onların Proğrammaları (Kırım-Akmescid: Kırım Ocağı Matbaası, 1917). 37 Bökeyhanov’un bu girişimi kimi araştırmacılar tarafından Kadet partisinin Kazak şubesini açma çalışması olarak yorumlanmıştır. Ancak araştırmacıların büyük kısmı (Nurpeyisov ve Koygeldiev gibi), Bökeyhanov’un bu girişiminin aslında bir milli Kazak partisi kurma harekatı olduğu görüşündedir. 38 Kenes Nurpeyisov, Alaş hem Alaşorda (Almatı: Atatek, 1995), s. 44-45. 39 Bu kurultay ile ilgili daha geniş bilgi için bkz.; İhsan Ilgar, Rusya’da Birinci Müslüman Kongresi (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990); Shafiga Daulet, “The First All Muslim Congress of Russia Moscow, 1-11 May 1917”, Central Asian Survey, cilt: 8, No: 1 (1989), s. 21-47. 40 Cumaali Tileulin, “Calpı Müslüman Siyezi”, Kazak, sayı: 232 (1917). 41 Şura-i İslam’ı oluşturan 30 üyenin 10’u Tatar, 7’si Türkistanlı, 5’i Kazakistan’dan, 2’si Kırım’dan diğerleri Kafkasya ve Litvanya’dandı. 42 Ahmed Baytursunulı, Alihan Bökeyhanov, Canuzak Canibekov, Miryakub Dulatov, Seyitazim Kadirbayev, Eldes Ömerov, İmam Alimbekov, Nisanali Begimetov, “Şura-i İslam”, Kazak, sayı: 233 (1917). 43 Makalede yer alan bir notta Alibov, “birinci maddede belirtilen kurultayın Taşkent’te olması görüşü dışındakileri kabul ediyorum” şeklinde bir çekince getirir. 44 Kölbay Toğısov ve diğerleri, “Calpı Kazak Siyezin Kuru Turalı”, Kazak, sayı: 232 (1917). 45 “Calpı Kazak Siyezi”, Kazak, sayı: 233 (1917). 46 Madiyar (Miryakub Dulatov), “Kazak Siyezi”, Kazak, sayı: 238 (1917). 47 “Tağı Calpı Kazak Siyezi”, Kazak, sayı: 234 (1917). 48 Rusya Türkleri arasında özerklik fikrini bir eser yoluyla etraflı bir biçimde ilk olarak işleyen kişi Abdurreşid İbrahimov’tur. Aftonomiya ya ki İdare-i Muhtariye adlı eserinde konuyu gayet açık bir biçimde işlemiştir. Bu kitap daha sonra özerklik kurmaya çalışan Rusya Türkleri için bir rehber olmuştur. Bkz.; Abdürreşid İbrahimof, Aftonomiya ya ki İdare-i Muhtariye (St. Petersburg: Abdürreşid bin Ömer İbrahimof Elektrik Basmahanesi, ?); Nadir Devlet, 1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi, s. 61-63. 49 “Calpı Kazak Siyezinin Kaulısı”, Kazak, sayı: 238 (1917). 50 Alaş adı ve anlamı hakkında daha geniş bilgi için bkz.; Hasan Oraltay, Alaş Türkistan. 51 “Alaş Partiyası”, Kazak, sayı: 244 (1917). 52 Kazak gazetesinin 243. sayısının tarihi 14 Eylül olduğu halde, 244. sayısı 5 Ekim tarihlidir. Yani normalde haftada bir çıkan Kazak gazetesi iki haftalık bir gecikmeye uğramıştır. 53 Bu listeler “Alaş Partiyası Atınan Uçreditelnoye Sobraniyeğa Atalğan Deputattar” başlığıyla Kazak gazetesinin 245, 246, 247, 248 ve 249. sayılarında yayınlanmıştır. 54 “Alaş Partiyası”, Kazak, sayı: 250 (1917). 55 Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz.; Nadir Devlet, “İdil-Ural’da Bağımsızlık Hareketi-Millet Meclisi 1917-1918”, XI. Türk Tarih Kongresi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1994), s. 2249-2256. 56 Kozakların 1917-1921 yılları arasındaki siyasi faaliyetleri için bkz.; V. G. Glazkov, “1917-1921 Yıllarında Kazak Devletinin Yeniden İhyası”, Dergi, sayı: 2 (Nisan-Haziran 1955), s. 109-120. 57 Kır Balası (Alihan Bökeyhanov), “Calpı Sibir Siyezi”, Kazak, sayı: 251 (1917). 58 Sultan Mahmud, “Alihannın Semeyge Kelui”, Sarı Arka, sayı: 20 (1917). 59 Sultan Mahmud, “Alihannın Semeyge Kelui”, Sarı Arka, sayı: 18 (1917). 60 “Alaş Partiyası”, Kazak, sayı: 253 (1917). 61 Koygeldiev, Alaş Kozğalısı, s. 306. 62 Mambet Koygeldiev ve Talas Omarbekov, Tarih Tağlımı ne Deydi? (Almatı: Ana Tili, 1993), s. 47-49. 63 Komite üyeleri arasında A. Seyitov, M. Cumabekov, M. Samatov, A. Turlıbayev, E. İtbayev, D. Adilov, K. Kemengerov, C. Tileulin, B. Aybasov, H. Kocamberdiev, K. Kekenov sayılabilir. Bkz.; “Alaş Partiyası”, Kazak, sayı: 255 (1917). 64 Türkiye’deki siyasi partilerde bulunan MKYK (Merkez Karar ve Yönetim Kurulu) benzeri bir kurum Alaş Partisinde yoktu. 65 “Alaş Partiyası”, Kazak, sayı: 253 (1917). 66 A.g.m. 67 Alihan Bökeyhanov, Ahmet Baytursınov, Miryakub Dulatov, Eldes Ömerov, Esenali Turmuhammedov, Abdülhamid Cündibayev, Azimbek Birimcanov, “Alaş Partiyasının Programmasının Cobası”, Kazak, sayı: 251 (1917). 68 A.g.m. 69 “Uçitelder hem Muallimder Soyuzu İhtiyat”, Kazak, sayı: 232 (1917). 70 “Birlik Tuvı Seriktiği”, Kazak, sayı: 232 (1917). 71 “Birlik Tuvı”, Kazak, sayı: 236 (1917). 72 “El Korğau”, Kazak, sayı: 252 (1917). 73 A.g.m. 74 Bu konu hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz.; Volodimir Mursky, Ukrayna ve İstiklal Mücahedeleri (İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1930). 75 Koygeldiev, Alaş Kozğalısı, s. 327-328. 76 Alihan Bökeyhanov, “Calpı Sibir Siyezi”, Kazak, sayı: 251 (1917). 77 Hokand özerkliği hakkında bkz.; Mustafa Çokay, 1917 Yılı Hatıra Parçaları (Ankara: Yaş Türkistan Neşriyatı, 1988) ve Abdullah Receb Baysun, Türkistan Milli Hareketleri (İstanbul: Alaeddin Klişe ve Matbaası, 1945). Ayrıca Alaş Orda ile Hokand özerkliği arasındaki ilişkiler için bkz.; Baymirza Hayit, Die Nationalen Regierungen von Kokand (Choqand) und der Alasch Orda, basılmamış doktora tezi (München, 1950). 78 Kurul üyeleri Alihan Bökeyhanov, Ahmet Baytursınov, Miryakub Dulatov, Sağındık Doscanov ve Eldes Ömerov idi. Daha sonra bu kişilere Ahmet Birimcanov, C. Canibekov, F. Alimbekov, K. Arğınbayev, A. Cündibayev ve A. Birimcanov da katıldı. Bkz.; “Alaş Partiyası”, Kazak, sayı: 250 (1917). 79 “Alaş Ulı Kazak pen Ardaqtı Kırğız Ağayınğa!”, Kazak, sayı: 250 (1917). 80 “Calpı Kazak-Kırğız Siyezinin Kaulısı”, Kazak, sayı: 256 (1917). 81 Hanın otağının olduğu yer anlamına gelen orda (ordu) kelimesinin kullanımı Kazak siyasi tarihinin çıkış merkezlerinden birini teşkil eden Altınordu ve Akordu devletlerine kadar uzanır. Kazaklar da yeni kurdukları bu devlete eski geleneklerden ilham alarak orda ekini getirmişlerdir. 82 “Calpı Kazak-Kırğız Siyezinin Kaulısı”, Kazak, sayı: 256 (1917). 83 “Tilşilerden: Irğız”, Kazak, sayı: 259 (1917).
85 Ataman: Kozak liderlerinin unvanı. 86 “Orenburg Haberleri”, Kazak, sayı: 261 (1918). 87 C. C. “Attan Alaş Azamatı!”, Kazak, sayı: 262 (1918). 88 “Alaş Orda Ükimetinin İske Kiriskeni Turalı Kelgen Telegram”, Kazak, sayı: 262 (1918). 89 Miryakub Dulatulı, “Torğay Oblısının Kazağınan Militsiya Alu Tertibi”, Kazak, sayı: 263, 264, 265 (1918). 90 Madiyar (Miryakub Dulatov), “Casasın Alaş Aftonomiyası! Körkeysin Alaş! Kaytsek Curt Bolamız”, Kazak, sayı: 264 (1918). 91 Madiyar (Miryakub Dulatov), “Alaş Orda”, Kazak, sayı: 265 (1918). 92 Abdimenov, a.g.e., s. 43.
Prof. Dr. Emİn ÇARIKÇI Çankaya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi / Türkiye oğu ve Batı Türkistan ile Kafkas bölgelerindeki Türk illeri Çin ve Çarlık Rusyası imparatorlukları tarafından yaklaşık üç asır önce işgal edilmeye başlandı. Nitekim, bugünkü Türk cumhuriyetlerinden Azerbaycan 1828 yılında, Kazakistan 1854’te, Türkmenistan 1885’te, Kırgızistan ve Özbekistan ise 1860 yılında başkentlerinin işgali ile bağımsızlıklarını kaybetmişlerdir. Azerbaycan’ın 173 yıl önce, Kazakistan’ın ise 147 yıl önce bağımsızlıklarını kaybetmeleri, Türkistan topraklarının büyük bir bölümünün en az 200 yıl önce Rusya’nın eline geçtiğini göstermektedir. Demek ki, Türkiye ile Türk Cumhuriyetlerinde yaşayan Türklerin hasreti, sadece 70 yıllık komünist dönem değil, en az iki asırlık bir hadisedir. Türk illeri, gerek Çarlık Rusyası döneminde, gerekse Sovyet döneminde en acımasız bir sömürge idaresine tabi tutulmuştur. Nitekim, bir Alman araştırmasına göre,1989 yılında bu günkü Bağımsız Devletler Topluluğu’na (BDT’ye), üye devletlerin ekonomik durumları ve potansiyelleri, 10 puan üzerinden şu şekilde değerlendirilmiştir.
Bu puanlar göstermektedir ki, Sovyet İmparatorluğu sadece Slav Cumhuriyetleri’ni zengin edecek iktisat politikaları uygulamış, Kazakistan’da %40’lık bir Rus nüfusu sayesinde bu ülke biraz iltimas görmüş, diğer Türk Cumhuriyetlerinin sanayileşmeleri ise büyük ölçüde ihmal edilerek bu ülkeler birer hammadde deposu durumuna sokulmuştur. Bir örnek daha vermek gerekirse, 1989 yılında eski Sovyetler Birliği’nde (SB’de) pamuğun %89’u Türk Cumhuriyetlerinde üretildiği halde, yine eski SB’de kumaşın ise sadece %11’i Türk Cumhuriyetlerinde üretiliyordu. Bu iki örnek de göstermektedir ki, eski SB döneminde katma değeri yüksek olan sanayi malları daha çok Rusya ve diğer Slav Cumhuriyetlerinde üretilmiş, Türk Cumhuriyetleri ise büyük ölçüde tarım toplumu halinde bırakılmıştır.1 Bu makalenin amacı; 1990’lı yıllarda Türk Cumhuriyetlerindeki temel ekonomik göstergelerin kısa bir analizinden sonra, bağımsızlığından bu güne Kazakistan’ın nüfus yapısını, ekonomideki enflasyon ve büyüme hızlarındaki değişmeleri, GSYİH’nin sektörel ve harcama yönünden dağılımını, dış ticaretin bölgesel ve ülkelere göre dağılımını ve bu ülkenin sanayileşmesini daha detaylı olarak incelemektir. Tablo 1’de görüldüğü gibi, 1991’in ikinci yarısında bağımsızlığına kavuşan Türk Cumhuriyetleri 1996 yılına kadar, sosyalist sistemden serbest pazar ekonomisine geçişin faturasını çok ağır bir üretim düşüşü ve astronomik bir enflasyon artışı ile ödediler. Nitekim, 1990-1995 döneminde yıllık ortalama toplam üretim (GSYİH) Azerbaycan’da % -20.2, Kazakistan’da % -11.9, Kırgızistan’da % -17.7, Türkmenistan’da % -8.1, Özbekistan’da % -4.4 gerilemiştir. 1992-1994 döneminde Türk Cumhuriyetleri’nde, Özbekistan hariç, dört haneli rakamlara çıkmış olan yıllık enflasyon hızları, 1995’te iki-üç haneli rakamlara inmiştir.
- Azerbaycan’da 7,4’ten 11,1’e, - Kazakistan’da 2,7’den 9,6’ya, - Kırgızistan’da 3,6’dan 5’e yükselmiş, - Özbekistan’da 4 dolayında seyretmiş, - Türkmenistan’da ise bu artışlar %16-17,6 aralığına sıçramıştır. Yıllık enflasyon hızları ise 1996’dan 2000’e, yine yüzde (%) olarak; - Azerbaycan’da 19,8’den 1,8’e, - Kazakistan’da 39,l’den 13,2’ye, - Kırgızistan’da 31,4’ten 18,7’ye, - Özbekistan’da 54’ten 24,9’a, - Türkmenistan’da ise 992’den 24,l’e gerilemiştir. Yine tablonun son iki kolonunda görüldüğü gibi, Türk Cumhuriyetleri Dış Ticaret (ihracat+ithalat) yönünden de başarılı bir grafik çizmektedirler. Yine 1996’dan 2000’e kardeş ülkelerin ihracatı; - Azerbaycan’da 644 milyon dolardan yaklaşık 2 milyar dolara, - Kazakistan’da 6,3 milyar dolardan 9,6 milyar dolara yükselmiş ise de, - Kırgızistan’ın ihracatı 500 milyon dolar seviyesinde kalmış, - Özbekistan’ın ihracatı 3,5 milyar dolardan 2,7 milyar dolara gerilemiş, - Türkmenistan’da ise yaklaşık 2 milyar dolardan 2,5 milyar dolara ulaşmıştır. Türk Cumhuriyetlerinde sosyalist sistemden piyasa sistemine geçiş için özelleştirmeye büyük hız vermiştir. Nitekim 1990’dan 1999’a toplam üretimde (GSYİH’de) özel sektörün payları, % olarak, Azerbaycan’da 7’den 45’e, Kazakistan’da 8’den 60’a, Kırgızistan’da 8’den 60’a, Özbekistan’da 12’den 45’e çıkarılabilmiş ise de (World Bank, 1997) bu oran Türkmenistan’da sadece %12’den %25’e çıkmıştır (World Bank, 1997 ve EBRD, 2000). Bu gelişmeler Türk Cumhuriyetlerinde serbest pazar ekonomisine geçiş sancılarının büyük ölçüde atlatıldığını ve 1996’dan itibaren bu ülkelerde ekonomik açıdan çok olumlu gelişmelerin ortaya çıkacağını bizlere müjdelemektedir. Kazakistan Ekonomisindeki Gelişmeler: 1990-2001 16 Aralık 1991’de bağımsızlığını ilan eden Kazakistan, kısa bir süre sonra bir dizi ekonomik reformlar başlatarak, merkezi planlı ekonomiden pazar ekonomisine geçmek ve yabancı sermayeyi çekmek için çabalarını artırmıştır. Bu reformlar; kamu tekelciğini ortadan kaldırma, özelleştirme, borçların yeniden yapılandırılması, bankacılık reformu, içeride fiyat politikalarını ve ticarette liberalleşme (serbestleşme), yatırımların teşviki kanununun çıkarılması, gümrük ve vergi reformları şeklinde özetlenebilir. Kazakistan yeraltı, yerüstü zenginlikleri bakımından dünyanın en şanslı ülkelerinden biridir. Başlıca yeraltı kaynakları; başta petrol ve doğal gaz olmak üzere, krom, volfram, çinko, bakır, altın, demir, kömürdür. Ülkede üretilen başlıca tarım ürünleri ise, buğday, pamuk, şeker pancarı ve hayvancılıktır. Temel sanayi dalları ise, tarımsal sanayiler, metalürji, hafif sanayi, petro kimyasallar ve tekstildir. Yüzölçümü 2 milyon 717 bin kilometre kare olan Kaza kistan, Fransa’dan 5 misli, Türkiye’den de 3,5 kat daha geniş alana sahip bir ülkedir. 2000 yılı itibari ile 14,9 milyon nüfusa sahip bu ülkede, 1999 nüfus sayımına göre Almaata’da 1,1 milyon kişi, Karagan’da da 473 bin, Çimkent’te 360 bin, yeni başkent olan Astana’da ise 313 bin kişi yaşamaktadır. Ülkenin para birimi Tenge’nin 10 Eylül 2001 tarihi itibari ile resmi döviz kuru ise 147,1 tenge = 1 ABD doları idi.
Yine 1989’dan 1999’a toplam ülke nüfusunda Kazak nüfusu 6,5 milyondan yaklaşık 8 milyona çıkmış, Ruslar ise 6,1 milyondan 4,5 milyona (%37’den %30’a) gerilemiştir. Bu dönemde, Kazak nüfusa ilaveten Özbek, Tatar, Uygurların da hesaba katılması ile ülkedeki Türk kökenlilerin payı %45’ten %60’a yaklaşmıştır. Son 10 yıldaki dış göç nedeniyle ülke nüfusunda 60 yaşını aşanların oranı %12’ye gerilemiştir. Kazak nüfusun ortalama yaşı 20, Rus nüfusun ortalama yaşı ise 45 dolayındadır. Göç sonucu ortaya çıkan işyerlerine daha çok Kazaklar girmekle birlikte, 1990-1995 döneminde toplam üretimdeki gerilemenin sosyo-ekonomik maliyetini ve faturasını daha çok güneyde ve kırsal kesimde yaşayan Kazaklar ödemektedir. Çünkü Ruslar daha çok sanayileşmiş olan ülkenin kuzey kesiminde yaşamaktadır. Çeşitli hesaplamalara göre ülke nüfusunun %25-40’ının hayat standardı asgari geçim seviyesinin altındadır. 2000 yılında Fert Başına Gelir ise 1300 dolar seviyesindedir. Yine 2000 yılında nüfusu 14,9 milyon olan Kazakistan’da aktif nüfus 7 milyon, istihdam edilen nüfus ise 6,1 milyon kişi olup 900 bin kadar işsiz vardır. Bu durumda işsizlik oranı %12,8 olması gerekirken, resmi işsizlik oranı ise sadece %3,7 olarak yer almaktadır. 6,1 milyon kişilik istihdamın yaklaşık %24’ü ticaret kesiminde, %22’si tarım ve ormancılıkta, %18’i sanayi ve inşaat kesimlerinde, %14’ü sağlık, eğitim ve kültür hizmetlerinde, %9’u haberleşme ve ulaştırmada, %6’sı devlet kurumları dahil kamu sektöründe, %72’si de diğer kesimlerde çalışmaktadır. 2000 yılında asgari ücret yaklaşık 20 dolar, ortalama ücret seviyesi de 100 dolar ise de, bu miktar inşaat ve sanayiinde 145 dolar, tarımda 40 dolar, kamu kesiminde 82 dolar, finans ve sigortacılık kesimlerinde ise 250 dolar seviyesine ulaşmaktadır. GSYİH Yapısı ve Sektörel Gelişmeler Tablo 4’te, yıllık toplam mal ve hizmet üretimin parasal değerini gösteren GSYİH’nin sektörler itibari ile dağılımına baktığımızda, 2000 yılı itibari ile toplam GSYİH’de; sanayinin payı %31,9, ticaretin payı %12,6, ulaştırma ve haberleşmenin payı %10,4, tarım ve ormancılığın payı %8,6, inşaatın payı da %5,3’tür. Harcama yönünden GSYİH’de özel tüketimin payı %63,6, kamu tüketiminin payı %11,1, sabit sermaye yatırımların payı %13,5 net ihracatın (ihracat-ithalat farkı) payı %11,4, stoklardaki değişmenin payı ise %0,4’tür. Sanayi Sektörü Kazakistan’ın sanayi yapısı Sovyet ekonomisinin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik merkezi planlamanın ekonomik ve politik sonuçlarını yansıtmaktadır. Ülkede, imalat, madencilik ve enerji en önemli sektörleri oluştururken, demir dışı ve demir metalürjisi, kimya ve petro kimya, makine ve inşaat malzemeleri ile hafif sanayi önemli alt sektörler olarak dikkat çekmektedir. Petrol kaynakları açısından son derece zengin olmasına ve biri batıda, ikisi doğuda üç petrol rafinerisine sahip olmasına rağmen, Kazakistan’ı boydan boya geçen bir boru hattı bulunmamaktadır. Bundan dolayı, batıdaki petrol yataklarından elde edilen petrol, doğudaki rafinerilere ulaştırılamamaktadır. Doğudaki rafineriler kuzey-güney Sovyet boru hattı ve ithal edilen ham petrol ile desteklenirken, batıdaki ham petrolün üretim fazlası Rusya’ya ihraç edilmektedir. Kazakistan’da temel faaliyet kolları, petrol rafinerileri, motoryağı, dizel yakıt, havagazı, uçak benzini, fueloil, asfalt yağı, araba lastiği, ziraat makineleri, kauçuk, plastik, krom bileşenleri, sodyum hidroksit gibi 30’dan fazla büyük devlet fabrikası bulunmaktadır. Ayrıca fosfat cevherinin işlenmesi, fosfor, suni gübre ve deterjan üretimi için büyük kompleksler bulunmaktadır. Bunların dışında, otomobil ve tarım makinelerinde kullanılmakta olan plastik aksam, tekerlek, kimyasal lifler ve iplikler, krom alaşımları, kalsiyum karpit, sodyum hidroksit ve diğer kimyasal ürünlerin üretimini yapan çok sayıda firma bulunmaktadır. Kazakistan’da kimya ve petro-kimya endüstrisinde sözü edilen faaliyetleri gerçekleştiren firmaların çok büyük bir kısım hem hantal hem de geri teknoloji ile çalışmaktadır. Bu bakımdan bu firmaların teknoloji transferi yaparak yenilenmeleri gerekmektedir. Ülkede 155 makine yapım kuruluşu bulunmaktadır. Bunlar toplam endüstri üretiminin %16’sını oluşturmaktadır. Tarım ve Hayvancılık Tarım sektörünün GSYİH’deki payı 1990 yılında %34,9 iken, 2000 yılında %8,62’ye inmiş olmasına rağmen istihdamdaki payı ise %22 dolayında seyretmektedir. Başlıca tarımsal ürünler; tahıl, et ve yündür. Tarımsal alanların yüksek kalitesine rağmen, iklim şartlarının değişkenliği sebebi ile bazı yıllarda tarımsal üretim düşmektedir. Aral Gölü’nün kurumakta olması da özellikle Güney Kazakistan’ın Çimkent ve Kızıl-Orda bölgelerindeki pamuk üretimini olumsuz yönde etkilemektedir. Tarımsal arazi için serbest mülkiyet haklarının yaygın olmaması ve buna bağlı olarak iyi işleyen bir arazi piyasasının gelişememesi gerçek anlamda tarımsal üretimin artmasını engellemektedir. Tarım ve gıda ürünlerinin 2000 yılında toplam ihracat içindeki payı %6 (550 milyon dolar) olup, bu ihracatın neredeyse tamamı hububattan oluşmaktadır. 1999 yılında gıda maddeleri ithalatının toplam ithalat içindeki payı ise %5’tir. Finansman ve kredi yokluğu Kazakistan tarımının gelişmesini önleyen en önemli etkendir. Finansman güçlüklerinden dolayı tohumluk, gübre, tarım ilacı ve uygun mekanizasyon gibi verim artırıcı girdiler yeterince kullanılamamakta, özelleştirilen tarım işletmeleri ülkenin ihtiyaç duyduğu verim ve üretim düzeyine çıkarılamamıştır. Kazakistan hükümeti tarafından öngörülen programlarda tarım ürünlerinin özellikle et ve süt ürünlerinin işlenmesi öncelikli konulardır. Ancak üretim teknolojisinin yenilenmesi için bu sektöre yeterli miktarda DYS yatırımı bir türlü çekilememektedir. Ocak 2000 tarihli IMF kaynağına göre (sayfa, 44), 1995’ten 1999’a büyükbaş hayvan sayısı 6,9 milyondan 4 milyona (inek sayısı 3 milyondan 2 milyona), koyun ve keçi adedi de yaklaşık 20 milyondan 9 milyona gerilemiştir. Madencilik ve Metalurji Kazakistan’ın endüstriyel üretimindeki artış, büyük ölçüde, metal sanayiine dayanmaktadır. Özellikle, alüminyum, krom, bakır ve altın sektöründe yabancı firmaların faaliyetlerinde önemli ölçüde artış olmuştur. 1999-2000 yıllarında Kazakistan’ın ihracatında metallerin payı %30 dolayında seyretmektedir. Endüstrinin gelişmesini, kurumlar arası borçların yüksekliği olumsuz şekilde etkilemektedir. Demir dışı metal sektöründe metal bazında rezervler; bakır 23 milyon ton, altın 285 ton, kurşun 9 milyon ton, gümüş 15 bin ton ve çinko ise 26 milyon tondur. Kazakistan hükümeti kuruluşlardaki hisselerinin büyük bölümünü satma veya yönetimi devretme kararı almıştır. Demir dışı metal sanayiindeki büyük şirketlerin birçoğu özelleştirilmiştir. Bankacılık Sektörü Kazakistan Milli Bankası’nın Nisan 1994’ten bu yana uyguladığı düzenlemelerle, ülkedeki banka sayısı 200’den, 1998 başı itibariyle 100’ün altına indirmiş olup, ülkede kayıtlı banka sayı 84 idi. Bunların 6’sı devlet bankasıydı. Bu bankalar arasında 20 yabancı sermayeli banka da bulunmaktaydı. “2000 yılında Kazakistan’da, Merkez Bankası dışında faaliyet gösteren banka sayısı 50 dolayına indirilmiştir. Bu bankaların 22’sinde yabancı bankaların katılımı bulunmaktadır. 4 Türk bankasının da dahil olduğu 17 bankanın Kazakistan’da şubesi veya temsilciliği açılmıştır. Diğer Temel Ekonomik Göstergeler ve Dış Ticaret Tablo 5’te görüldüğü gibi, 1996’dan 2000’e, Kazakistan’da; -GSYİH 21 milyar dolardan 18,4 milyar dolara gerilemiş, -GSYİH büyüme hızı da %0,5’ten %9,6’ya yükselmiş, -Tüketici fiyatlarına göre yıllık enflasyon hızı da %39’dan %13’e gerilemiş, -İhracat geliri de 6,3 milyar dolardan 9,6 milyar dolara, - İthalat da 6,6 milyar dolardan 6,9 milyar dolara, -Cari işlemler açığı da 751 milyonlulardan yaklaşık 1,1 milyar dolar fazlaya, -Ülkenin döviz rezervleri 1,3 milyar dolardan 1,6 milyar dolara, - Dış borç stoku da 5,8 milyar dolardan 12,3 milyar dolara yükselmiştir. 1998 yılında GSYİH büyüme hızında % -l,9 gerilemenin en önemli sebebi ise Rusya ekonomik krizine ilaveten petrol fiyatlarındaki aşırı düşüştür. Çünkü aşağıdaki tablolarda görüldüğü gibi ülkenin ihracatında petrol ve petrol ürünleri %50’nin üstünde bir yer tutmakta ve ithalatta ise Rusya’ya olan bağımlılığı devam etmektedir.
Yüklə 15,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|