T. X.Əliyev 1, S. M.Şahbəndəyev

t
e
t
a
t
y
t


sin
)
(
0
0
0




(2) 
Burada y
0
(t)- yer səthinin seysmik yerdəyişməsi, t– zaman, 
0

-qruntun seysmik rəqsinin sönmə 
əmsalıdır. Bu ifadədə eksponensial vuruğun (
t
e
0


) olması ifadənin zamandan asılı olaraq tez bir 
sürədə sönməsini təmin edir (zəlzələlərnin davametmə müddəti 10÷40 saniyə olur). 
Berlage impulsuna (2) uyğun olaraq zamana görə birinci və ikinci tərtib törəmə alaraq, yer 
səthinin seysmik hərəkətinin kinematik parametrlərini–seysmik sürət və seysmik təcili taparıq: 
 


t
te
a
t
t
e
a
t
t
t






cos
sin
1
y
0
0
0
0
0
0






(3) 
 






t
t
t
t
t
e
a
t
t








cos
1
2
sin
2
ÿ
0
0
2
2
0
0
0
0






(4) 
Bu sonuncu ifadəni (1)-də nəzərə alsaq, Berlage impulsuna uyğun seysmik yükü aşağıdakı kimi 
tapa bilərik: 
 






t
t
t
t
t
e
ma
t
ÿ
m
S
t








cos
1
2
sin
2
0
0
2
2
0
0
0










(5) 
Sonra biz Berlage impulsunu seysmik təsirə maksimum yaxınlaşdırmaq üçün həmin impulsu 
aşağıdakı kimi verdik [Əliyev, 1994]: 
 
t
e
t
a
t
y
t
0
2
0
0
sin
2
2
0




(6) 
Uyğun olaraq bu impulsdan da seysmik hərəkətin kinematik parametrlərini tapdıq [Əliyev, 
1994]. 
Bu məqaləmizdə isə (İng+) kompüter proqramı vasitəsilə qrunt şəraitindən asılı olaraq bina və 
qurğunun əsasına təsir edə biləcək seysmik hərəkətin kinematik parametrlərini tapmışıq. Bu məqsədlə 
müxtəlif qrunt laylarından ( 1-ci lay qalınlığı 10 m olan qum qruntu, E=50000 kq/m
2
; 2-ci lay qalınlıgı 
10 m olan qaya qruntu E=100000 kq/m
2
; 3-cü lay qalınlıgı 80 m olan gil qruntu E=5000 kq/m
2
) ibarət 
elastik mühitdə yerləşən bina və qurğularda mühəndis araşdırmaları aparmışıq. Bu tədqiqatda bina və 
qurğunun əsasının tam sərbəst şəkildə müxtəlif istiqamətlərdə rotasyon (dönmə) və fəza oxları 
istiqamətində yerdəyişmələri araşdırılmışdır. Tədqiqat zamanı müxtəlif texniki sənədlərin (AZDTN 
2.3-1, СНиП II-7-81, Evrokod, TS 500 və s.) tələblərinə müvafiq araşdırmalar aparmışıq. Araşdırılan 
elastik mühitin (müxtəlif laylardan ibarət qruntların) xarakteristikaları, müvafiq spektr əyriləri və 
alınan seysmik yerdəyişmə, seysmik sürət və seysmik təcilin qrafiklərini tərtib etmişik. Beləliklə biz 
ilk dəfə olaraq (İng+) proqramı vasitəsilə seysmik hesablama metodikası vermişik. Tədqiqat zamanı 
əldə etdiyimiz seysmik yerdəyişmənin, seysmik sürətin və seysmik təcilin qrafikinin bəzi 
nümunələrini burada veririk (Şəkil 1), (Şəkil 2), (Şəkil 3):
Şəkil 1. Seysmik yerdəyişmənin qrafik.
Şəkil 2. Seysmik sürətin qrafiki.

---

140 
Şəkil 3. Seysmik təcilin qrafiki. 
Bundan əlavə, biz AMEA RSXM-nin peyk rabitəli “Kinemetriks”lə (ABŞ istehsalı) təchiz olunmuş 
seysmik stansiyasından alınmış bir neçə real zəlzələnin qrafiklərindən (“zapis”) istifadə edərək (İng+) 
proqramı vasitəsilə hesablama aparmışıq [Əliyev, Şahbəndəyev, 2007]. 
Bu məqsədlə AMEA RSXM-nin “Bakı” seysmik stansiyasının Azərbaycan Respublikası 
ərazisindəki (Lerik zəlzələsi 02.09.2007, Şamaxı zəlzələsi 08.09.2007, Quba zəlzələsi 11.09.2007) 
zəlzələlərin “Kinemetrks” cihazı ilə qeyd olunmuş seysmoqram, akselloqram və velisoqramlarından 
istifadə etməklə bu seysmik təsirlərə məruz qalan qurğunun tədqiqatını aparmışıq. Bu zaman eyni vaxtda 
həm spektral analiz, həmçinin zaman tanımlı seysmik analizlər aparmışıq. Qeyd etmək istərdik ki, zaman 
tanımlı (time history) seysmik analizdə bina və qurğunun mövcud zaman müddətində tam seysmik 
reaksiyalarını görmək mümkün olduğundan o daha mütərəqqi sayıla bilər. 
Bu tədqiqatlar və müasir hesablama vasitələri bizə imkan yaratmışdır ki, bina və qurğuların seysmik 
hərəkətinin kinematik və dinamik parametrlərini real seysmik təsirə adekvat təyin edərək onlara 
yerləşdiyi məkanda mümkün zəlzələyə necə reaksiya verəcəyinə diaqnoz qoyaq. 
Biz T. Əliyevin müxtəliflik nəzəriyyəsini tətbiq edərək həmin (İng+) proqramı əsasında seysmik 
təhlükəli ərazidə müxtəlif konstruktiv sxemli yeraltı və yerüstü qurğuların sınaq məhəlləsini yaratdıq. 
Sonra həmin bina və qurğulara, daha doğrusu, kompüter proqramı ilə yaratdığımız “sınaq məhəlləsinə” 
Rixter şkalası ilə 9 ballıq zəlzələ təsiri verdik. Bu sınaq göstərdi ki, bütün hallarda bina və qurğuların 
seysmik dağılma riskini azaltmaq üçün onları müxtəlif konstruktiv sxemli binalardan layihələndirib 
tikmək lazımdır. Bu əməliyyatı (İng+) proqramı dəqiq yerinə yetirir. Aydındır ki, müxtəliflik nə qədər 
çox olarsa, seysmik dağılma riski də bir o qədər az olacaqdır. Bizim verdiyimiz bu metodika mühəndis 
qurğularının seysmik təhlükəli ərazilərdə layihələndirilib tikilməsində yeni imkanlar yaradır. Bu yolla 
diaqnoz qoyaraq bina və qurğuları layihələndirib tikmək, hələlik, bizim fikrimizcə, ən optimal yoldur. 
Buna misal olaraq, eyd etdiyimiz “sınaq məhəlləsi”ndə layihələndirilən müxtəlif konstruktiv sxemli 
binaların seysmik təsirlərdən yaranan seysmik deformasiyalarının izosahələrinin qrafikləri aşağıda 
göstərilmişdir: 
Şəkil 5. Müxtəlif konstruktiv sxemli binalarda seysmik təsirlərdən yaranan
deformasiyaların izosahələrinin qrafiki. 
140 
Beləliklə, bu məqalədə biz zəlzələyə davamlı qurğu yaratmağın yeni metodikasını vermişik. Həmin 
metodikanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dəqiq seysmik proqnoz vermək mümkün olmadığı üçün, bina 

---

141 
və qurğuların kompüter texnologiyası vasitəsilə seysmik təsirdən yaranan kinematik və dinamik 
parametrlərini təyin edərək, onlara hansı məkanda tikilərsə, daha zəlzələyə davamlı olar diaqnozu 
qoymaq lazımdır. Məqalədə bu metodika kompüter texnologiyası vasitəsilə sınaqdan keçirilmişdir. Bu 
sınaq obyektiv xarakter daşıyır, ona görə ki, biz proqramın işinə müdaxilə edə bilmərik.