Tasdiqlayman

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:

1. "Davlat tili" tushunchasi deganda nimani tushunasiz.

2. "Davlat tili to"g'risida"gi qonun moddalari nechta?

3. Moddalardan kelib chiqadigan vazifalarni bilasizmi?

4. Qonun matnini yodlang va sharhlahg.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxat

1. A. Rafiyev. N.G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. "SHARQ" DMAK. 2002 yil. 2. G’.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi O’zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. "o'qituvchi" 1981 yil. 3. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH.Yusupova, Hozirgi O’zbek adabiy tili. Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil. 4. O’zbek tilining imlo lug'ati. Toshkent - "o'qituvchi" - 1995. 5. O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari. 1995 yil. 24 avgust. 6. Xalq ta'limi jurnal. 1996 yil.l son. 2-5 bet. "Davlat tili to"g'risida"gi qonun.

5. Yangi mavzuni mustahkamlash:

Bu bosqichda o'qituvchi o"quvchilaming bilim doirasini kehgaytirib, yangi mavzuni mustahkamlash uchun quyidagi savollardan foydalanadi:

Frontal savollar:
1.O’zbek tilining taraqqiyot bosqichlarini sanab bering?

2.Eski O’zbek tili va uning o'ziga xos xususiyatlari haqida tushuncha bering?

3.Hozirgi ozbek adabiy tiliga qaysi lahjalar asos qilib olingan?

6. Darsning yakuni:

o'qituvchi o'tilgan yangi mavzu bo'yicha o'quvchilarning tushunmagan savollariga javob beradi. Darsni mustahkamlashdagi o'quvchilar javobini muhokama qilib, o'quvchilar bilimini vaholaydi vaholarni izohlaydi hamda darsni yakunlaydi.

7. Uyga vazifa:

A. Rafiyev. N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. "SHARQ" DMAK. 2002 yil. 15-17 bet. O'qish va konspektlash. A.Yassaviy hikmatlaridan to'rt qatorini leksik, morfologik va uslubiy jihatdan tahlil qilish.

1. MAVZU: O'ZBEK IMLOSINING NAZARIY ASOSLARI VA TAMOIYLLARI. IMLO QOIDALARINING ASOSIY BO'LIMLARINI SHARHLASH. SO'ZLARDA UNILI VA UNDOSHLARNING QOSHALOQ QOLLANISHI

2. Dars turi: ______________________

3. Dars vaqti: ___ daqiqa

4. Dars tipi: o’quvchilarning oldingi bilimlarini aniqlash, Yangi mavzuni o'zlashtirish.

5. Darsda qo'llaniladigan usullar: Innovatsiyon texnoligoyalari asosida ‘Muz yorar’, ‘Mustaqil ish’ usullari, test usuli

6. Darsda qo'llaniladigan nazorat turlari:

1. Frontal savollar.

2. Test savolliklari.

3. Mustaqil ish turi.

7. Dasr maqsadlari:

A. Ta’limiy maqsad:

• 
  Nazariy bilimlarni egallash va mustahkamlash;
  
• 
  O'zbek tili imlosining nazariy asoslari haqida ma'lumot berish;
  
• 
  O'zbektili imlosiningtamoyilari haqida ma'lumot berish;
  
• 
  O'zbek tili imlo qoidalarining bolimlari haqida tushuncha berish;
  
• 
  Qo'sh unli va qo'sh undosh harflarning qo'llanishi haqida ma'lumot berish;
  

B. Tarbiyaviy maqsadi:

• 
  o’quvchilarda namunali savodxonlik ko'nikmalarini shakllantirish;
  
• 
  amaliy faoliyatda turli nutq tovushlarini to'g'ri qo'llay bilish;
  
• 
  o'quvchidagi axloqiy va estetik tushunchalar asosida sozlash ko’nikmasini yanada rivojlantirish.
  
• 
  ona tiliga muhabvat hissini kuchaytirish;
  

V. Rivojlantiruvchi maqsad:

• 
  Hozirgi o'zbek adabiy tilning asosiy tamoiylarini kengroq bilish;
  
• 
  Til birliklarini amalda bexato qo'llay olish ko'nikmasini rivojlantirish;
  
• 
  o'quvchining namunali yozma va og’zaki nutqini shakllanishini o'stirish;
  
• 
  Nutqiy faoliyat chog'ida mavzuga ijodiy yondoshish malakasini rivojlantirish.
  
• 
  Mustaqil fikrlash va o'z fikrini aniq, to'lq vayon qilish ko'nikmasini
  rivojlantirish.
  
• 
  o’quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirish.
  

8. Darsni o'tish joyi: _____________________________

9. Darsning didaktikasi(integratsiya):

A.Fandagi mavzular aro bog'lanish:

Mavzu: 1.’Davlartili to'g'risida’gi qonun va undan kelib chiqadigan vazifalar.

B.Fanlararo bog'lanish:

1. Nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish:

Mavzu. 1. Til birliklarining vazifasi va ularni amalda qo'llanishi.

2. Kommunikatsiya asoslari: 1. Tibbiyot xodimining so'zlashish odobi.

V. Hayot bilan bog'lash:

• 
  Mavzuni meditsina tarixidan olgan bilimlar asosida tushuntirish.
  
• 
  Tibbiyot xodimi va bemor o'rtasidagi muloqot jarayonida adabiy tildan foydalish zaruriyatini tushuntirish;
  
• 
  Kundalik hayotimizdagi nutqiy faoliyat bilan bog'lanish.
  
• 
  lchki kechinma, fikr-mulohaza, dunyoqarashni tushuntirish.
  

10. Kerakli bilimlar doirasi:

• 
  o'zbek tili imlosining nazariy asoslarini izohlash;
  
• 
  o’zbek tili imlo qoidalarining bo'limlari haqida tushuncha;
  
• 
  qo'sh unli va qosh undosh harflarning qo'llanishi haqida ma'lumotga ega bolish;
  

11. Darsni jihozlash: Imlo qoidalariga oid ko'rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, test savolliklari. Slayd, kodoskop, ekran, o'zbek tilining asosiy imlo qoidalarining to'liq matni.

DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.

№	DARSNING XRONOLOGIK XARITASI	VAQTI
1	Tashqiliy qism	daqiqa
2	o’qituvchining kirish so’zi	daqiqa
3	o’quvchilarning bilimini tekshirish	_ daqiqa
4	Yangi mavzuning bayoni	daqiqa
5	Yangi mavzuni mustahkamlash	daqiqa
6	Darsning yakuni	daqiqa
7	Uyga vazifa	daqiqa
	Jami	daqiqa

12. DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI.

№	Dars Bosqich-lari	Ta’lim beruvchining Faoliyati	Ta’lim oluvchining faoliyati	Texnologiya
				Metod	Shakl	Vosita
1	Tayyor-lov __ daqiqa	Maqsad va natijalarni belgilash, mantiqiy struktura va texnologik xarita tuzish. Kichik guruhlarni shakllantirish va ularga topshiriqlar berish. Maqsad: o’quvchilar bilimlarini tekshirish yangi mavzuni o’zlashtirish	O’quvchilar darsga kirmasdan oldin maxsus belgili qog’ozlarni olib, o’sha qog’ozchada ko’rsatilgan guruhga borib o’tiradi.	Noan’anaviy	Guruh-larni shakl-lantirish	Taqsimlash qog’ozchalari
2	Mavzuga kirish __ daqiqa	Darsni boshlanishidan oldin o’quvchilar bilan tanishadi. Mavzu nomi, maqsad,natija va baholash mezonlarini e’lon qiladi.Tanishuvda “_____________________________” usulini qo’llash.	Mavzu nomi, maqsad, natija va baholash mezonlarini daftariga belgilab oladi. O’quvchilar o’zining fikrlarini yozadi.	Mavzu _____________________________________________________________________________	Guruh-lar	Ko’rgazma doska, bo’r
3	O’quvchi-larning oldingi bilimlarini tekshirish _____ daqiqa	O’quvchilarning oldingi bilimlarini tekshirish maqsadida boshlang’ich nazorat olinadi (savollar ilova qilinadi)	O’quvchilar javoblarni belgilashadi. Odob axloq bo’yicha qo’shimcha malumotlar olishadi.	An’anaviy nazorat usuli	Guruh	Savollar Doska va bo’r, o’quv daftarlari
4	Yangi mavzu-ning bayoni _____ daqiqa	Yangi mavzu bayon qilinadi. Ko’rgazma yordamida mavzuni tushunturadi. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________	Mavzuga oid ma’lumotlarni yozib olishadi. Ko’rgazmadagi, tarqatma materialdagi ma’Iumotlarni kuzatishadi.	Ma’ruza yangi mavzu bayon qilish davomi-da slayd ko’rgaz- madan foydala niladi. Hayotdan misollar keltiriladi.	Guruh-lar	Slayd, mavzu bo’yicha yozilgan materiallar doska va bo’r
5	Taqdimot ______ daqiqa	Savollar beradi. Kichik guruhlarda bajariladigan ishlarni eshitadi, kamchiliklarni tuzatadi.G’olib guruxni e’lon qiladi.O’quvchilar baholanadi.	Frontal savollarga javob berishadi.Qo’ shimcha savollarga javob beradilar. Guruh sardorlari mustaqil ishni taqdim qiladi.	Muhokama va mustaqil ishlash	Guruh-chalar	Daftar, doska va boqa. Baholash mezonini varag’i.
6	Baholash ____ daqiqa	Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar va savollar natijalarini umumlashtiradi. Qaysi guruh g’olib ekanligini e’lon qiladi.	Guruhchalar bir-birlarini Baholaydilar. Javoblarning to’grisini yozib oladi	Munozara	Guruh-chalar	Doska, bo’r, ko’rgazmali qurollar, tarqatmalar
7	Umum-lashtirish _____ daqiqa	Guruhlarning faoliyatlari umumlashtiriladi. Faol o’quvchilar alohida ko’rsatiladi. O’quvchilar baholanadi va baholar izohlanadi.	Tinglaydilar. Umumlashtirish bo’yicha, fikrlarini bildiradilar.	Sunbat-mulohaza	Guruh-chalar	Baholash mezonlari varaqasi.
8	Darsga yakun yasash ____ daqiqa	Darsni yakunlaydi. Uyga vazifa beradi o’quv adabiyoti ________________________________________________________________________________________	Tinglaydilar. Topshiriqlar o’quv adabiyotlar nomini yozib oladilar.	Ma’ruza	Umumiy	Ma’ruza matni o’quv adabiyotlar, daftarlar, doska va bo’r

13. o’qituvchi uchun adabiyotlar:

A. Asosiy:

1. 
   A.Raflyev. N. G'ulomova. ‘Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK.2002 yil.
   
2. 
   G'.Abdurahmonov. H.Rustamov. ‘Ona tili’ 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. ‘O’qituvchi’. 1995 yi
   

B.Qo’shimcha:

1. G'.Abdurahraonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil.

2. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH.Yusupova. ‘Hozirgi o'zbek adabiy tili’ Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomiiagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil.

DARS BOSQICHINING MAZMUNI

1. Tashkiliy qism:

O'qituvchu o’quvchilar bilan salomlashadi. o'quv xonasining tozaligini tekshiradi, xonani ko'rgazmali qurollar, texnik-axborot vositalar bilan jihozlanishi, o'qitiladigan mavzuga mosligiga e'tibor beradi. Navvatchini aniqlab, davomatni tekshiradi. o’quvchilarning tayyorgarligi (kitob, daftari, ruchka kabi o'quv qurollari va kiyinishi) ni tekshiradi.

2. O’qituvchining kirish so'zi:

Bu bosqichda o’qituvchi o'tilgan mavzu nomini so'raydi, so'ng yangi mavzu nomini aytadi va dars o'tish rejasi, darsning maqsadi bilan o’quvchilarni tanishtiradi hamda ularni doskaga yozib qoyadi. Oqituvchi o’quvchilarning diqqatini yangi mavzuga jalb etishi va ularni darsni o'zlashtirishga, bilimlarni puxta egallashga tayyorlashi kerak. o'tilgan mavzu yuzasidan o’quvchilarning tushunmagan savollariga qisqa malumotlar beradi.

3. O’quvchilarning egallagan bilimini tekshirish va vaholash:

o’qituvchi o'tilgan mashg'ulol mavzusi mazmunidan kelib chiqib, o’quvchilarning bilimini tekshiradi.

Frontal savollar.

1. Davlat tili deganda nimani tushunasiz?

2. ‘‘Davlat tili to'g'risida’’gi qonun necha moddadan iborat?

3. Mustaqil ish: ‘Ona tilimni puxta bilaman’ mavzusida qisqa insho yozish.

o’quvchilarning o'tgan mavzu bo’yicha olgan bilim va ko'nikmalarini tekshirishadi hamda o'zlashtirish darajasini izohlaydi. O’quvchilarni ijodiy fikrlash qobiliyatlarini o'stirishda tnustaqil ish usulidan foydalanib yodoshiladi. o'qutuvchi o’quvchilarni javob berishdagi xato Va kamchiliklarini to'g'rilaydi, tushuntiradi. Oquvchilar tomonidan yaxshi o'zlashtirilmagan bo'limlami qisqacha so'zlab beradi. o’quvchilarni vaholaydi. Vaholarni e'lon qiladi.

4. Yangi mavzuni tushuntirish:

bu bosqichda o’qituvchi o'quv dasturiga asoslanib, o’quvchilarga kerakli bilim doirasi bo’yicha mavzuni tushintiradi va o’quvchilar ma'ruzaning asosiy qismlarini daftarga yozib oladilar. Oqituvchi yangi mavzuni tushuntirishda innovatsion va yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib o’quvchilarhamkorligida ularning fikrlashi uchun yo'llanmalar berib ishlaydi.
MAVZU: O'ZBEK IMLOSINING NAZARIY ASOSLARI VA TAMOIYLLARI. IMLO QOIDALARINING ASOSIY BO'LIMLARINI SHARHLASH. SO'ZLARDA UNILI VA UNDOSHLARNING QOSHALOQ QOLLANISHI

REJA:

1. 
   O'zbek tili imlosining nazariy asoslari va tamoyilari.
   
2. 
   O 'zbek tili imlo qoidalarining bo'limlari.
   
3. 
   Qo sh unli harflarning ishiatilishi.
   
4. 
   Qo 'sh undosh harflarning qo 'llanishi.
   

Tayanch so’z va iboralar: til, tovish, harf, tilning o'ziga xos xususiyatlari, tovushlarning hosil bolish o'rni, usuli, qo’shimchalar qo'shilishi tartibi, unlilar imlosi, undosh harflar imlosi, bosh harflar imlosi, chiziqcha bilan yozish, qisqartib yozish, alfavit tartibi, imloning tamoiylari, ko'makchi fe'l, yo’akchi fe'l.
XX asr hozirgi o'zbek tilining sayqal topishi, takomillashishi, ijtimoiy faollashuvi va birdaniga ikki davlatda davlat tili deb e'lon qilinishi bilan xarakterlidir. Shunday ekan o'zbek tilining orfografikasi, orfoepiyasi ma'lum tartibga solinishi lozim edi. 1995 yil 24 avguslda lotin yozuviga asoslangan o’zbek yozuvi uchun Vazirlar Mahkamasining 339-sonli qarori bilan o'zbek tilining imlo qoidalari tasdiqlandi. Imlo qoidalari lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish bo’yicha respublika davlat kommisiyasi topshirig'i bilan tegishli olimlar tomonidan tayyorlandi va keng muhokamaga qo'yildi. Imlo qoidalarining nazariy asoslariga o'zbek adabiy tilining avval yaratilgan imlo qoidalari asos qilib olingan. Unda o'zbek tilining o'ziga xos xususiyatlari, tovushlarning hosil bo'lish o'rni, usuli, uzun qisqaligi, qo’shimchalar qo'shilish tartibi, unli va undosh harflar imlosi, bosh harflar imlosi, o'zakning yozilishi, chiziqcha bilan yozish, qisqartib yozish, alfavit tartibi kabi tamoiyllarga alohida e'tibor berilgan.

Lotin yozuviga o'tilishi munosavati bilan tovish-harf munosavatiga oid ayrim masalalar berilmadi. Masalan, kirill alifbosidagi yo, ya, yu harflaridan va Ъ (yumshatish), Ь (ayirish) belgilaridan vos kechildi. Ammo bunday harf va belgi qatnashgan so'zlar yozilishi imlo lug'atida ko'rsatildi. Alifboni o'rgatish maqsadida yaratilgan o'quv qo'llanmasida vayon qilindi.

Ma'lumki, o'zbek tili lug'ati tarkibida yasama so'zlar juda ko'p. Bunday so'zlarning, aniqrog'i ulardagi so’z yasovchi qismining imlosi asosan bir xil bo'ladi. Ammo imlosida chalkashlik, qiyinchilik yuz berishi mumkin bo'lgan so'zlar ham bor. Masalan, -li, —lik yasovchi qo’shimchalari yasalgan so'zlar, alangali salom, (iliq munosavatni ifodalaydi) alangalik salom (bunday deyilmaydi), yigitlik burchim, (yigitlarning zimmasidagi ish) yigitli (yigiti bor), otali (otasi bor) bola, otalik (otalik qilmoq), bolali (bolasi bor), bolalik (g’or, yosh, tajrivasiz). Imlo qoidasida shu kabi masalarga ham aniqlik kiritilgan.

Hozirgi o'zbek adabiy tilida o'ntadan ortiq ko'makchi fe'I bor.

Ular yordamida yangi so'z yasalmaydi, valki fe'lning murakkab shaklari hosil qilinadi. Imlo qoidasida komakchi fe'l bilan yo’akchi f'e'l ajratib yozilishi aniq ta'kidlandi. Masalan, yoza boshladi, (yozmoq, boshlamoq), aytib qo'y (aytmoq, qo'ymoq), olib berdi, qo'ya qol, degan edi.

lmlo qoidalari quyidagi bo'limlardan iborat. 1. Harflar imlosi: Unlilar imlosi, undoshlar imlosi, yonma-yon keladigan unlilar imlosi. 2. Asos va qo’shimchalar imlosi. 3. Qo'shibyozish, 4. Ajratib yozish. 5. Bosh harflar imlosi. 6. Kochirish qoidalari.

Harflar imlosi bo'limi o'z navvatida unli harflar imlosi va undosh harflar imlosi qismlariga ajraladi. Unlilar imlosi qismida tilimizdagi mavjud olti unlining yozilishi hamda ko’-ko’ma keladigan unlilar imlosi haqida vatafsil ma'lumot beradi. Ma'lumki o'zbek lilida tovushlar hosil bolish orniga ko'ra ham tafsivlanadi. Imlo qoidalarida unlilarning til oldi yoki til orqa o'rnida hosil bo'lish o'rniga kora yozilishi ham berilgan. Masalan, A,a harfi:

1) aka, alanga, aloqa, og'a; sentabr, noyabr kabi so'zlarda old qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi;

2) vahor, zamon, savol, gavda, vasvasa kabi so'zlarning oldingi bo'g'nida, vaqt, vahm so'zlarda a aytiladi va yoziladi.

I, i harfi:

1) ish, iz, qilmoq, xirmon, ilhom, ikki, ixtisos, shoyi, tulki, volida, piramida, bilan, biroq, sira, qishloq, chiroq kabi so'zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi;

2) o'tin, o'rik, bo'lim kabi oldingi bo'g'inida o' unlisi keladigan so'zlarning keyingi bo'g'inida keng I aytiladi va yoziladi.

Mazkur bo'limning yo’tinchi vandida yonma-yon keladigan unlilar imlosi quyidagi tartibda berilgan: 1) unlilar orasida va'zan y undoshi qo'shib aytilsa ham, yozilmaydi: a) ia; material (yozilishi), mo’eriyal(aytilishi), tabiat(yozilishi), tabiyat
(aytilishi); b) io: biologiya, million, stadion, radio kabi; ai: mozaika, ukrain, said, maishat kabi; e) oi: alkaloid, ellipsoid, doim, shoir, oila kabi; d) ea: teatr, okean, laureat kabi; e) ae, oe unlilari so'z ichida kelganda ikkinchi unli y aytilsa ham, asliga muvofiq e yoziladi: aeroport, aerostat, roo’na kabi.

Boshqa hollarda yonma-yon kelgan unlilar odatda aynan aytiladi va yoziladi: manfaat, kauchiu, aorta, saodat, burjua, shuaro, inshoot, sanoat, vakuum, maummo, matbuot, tabbiy, rioya va hakazo.

Undoshlar imlosi bo'Iimida 23 ta undosh harflarning yozilishi, ko’me-ko’ keladigan undoshlar iralosi va tutuq belgisining qo'llanishi haqida ma'lumot berilgan.

MaMumki, undosh tovushlar, labning va shovqning ishtirokiga kora ham turlarga bo'linadi. Bubdan. tashqari sonor tovushlari, til orqa, til oldi, chuqur til orqa va bo'g'iz undoshlariga ham bo'linadi. Imlo qoidasida ana shularga alohida e'tibor berilgan.