Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

Söyleyenin Diğer Sözlerine Bakarak Manayı Anlamak

Ulemanın sözün manasını anlama ve yorumlama metodu şöyledir: Eğer söyleyenin sözünün medlulu bir yönden kapalı ve belirsiz ise bu kapalılık onun diğer sözlerinden yardım alarak bertaraf edilir. Eğer söyleyen, bir mevzu hakkındaki konularını bir defada beyan etmeyen ve tedricen açıklayan kimselerdense sözünde kasdettiği şeyi anlamak için onun diğer sözlerine yönelmek ve onları araştırmak gerekli görülmüştür. Gerçek müfessirlerden nakledilen tefsir rivayetlerinde de Kur’an tefsirinde böyle bir metodun kullanıldığı sıklıkla görülmektedir. Ayetlerin mana ve maksadını izah ederken muhtelif suretlerde diğer ayetlerden yararlanılmıştır.

- Bazen bir ayetin gerçek ve harici manalarını belirlemek için başka bir ayetten yardım alınmıştır. Misal olarak İmam Hasan Askeri’den (a.s) ve Müminlerin Emiri’nden (a.s) “صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ”³¹⁹ ayetini tefsirine dair şöyle nakledilmiştir:

ای قولو اهدنا صراط الذین انعمت علیهم باتوفیق لدینک و طاعتک و هم الذین قال الله عز و جل و من یطع الله و الرسول الله فاولئک مع الذین انعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین و حسن اولئک رفیقا ³²⁰

Bu hadiste “işte onlar, Allah’ın kendilerine nimet verdiği nebiler, sıddıklar, şehitler ve salihlerle beraberdir” cümlesinden, “الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ” ifadesinin gerçek manasının peygamber, sıddıklar, şehitler ve salihler olduğu anlaşılmaktadır.

“وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ”³²¹ ayetini tefsir ederken İmam Hasan Mücteba’nın (a.s) şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir:

Şahit Muhammed’dir (s.a.a), şahit olunan ise kıyamet günüdür. Sübhan olan Allah’ın “يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا”³²² buyurduğunu; yine “ذَلِكَ يَوْمٌ مَّجْمُوعٌ لَّهُ النَّاسُ وَذَلِكَ يَوْمٌ مَّشْهُودٌ”³²³ buyurduğunu işitmediniz mi?³²⁴

- Kimi zaman çok sayıda anlamı ve kullanımı olan kelimenin mana ve maksadı başka bir ayetin yardımıyla açıklanıp belirlenir. Mesela
“وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ”³²⁵ cümle-i kerimesinde geçen “afv” kelimesi, fazlalık ve çokluk,³²⁶ terk [ceza],³²⁷ gayrısı³²⁸ gibi birçok anlamda kullanılmıştır. Bu ayet-i şerif tefsir edilirken dört görüş -ailenin harcamalarından fazlası, yıllık giderin fazlası, en temiz ve en iyi mal, israf ile iktarın ortası³²⁹- zikredilmiştir.³³⁰ İmam Sadık’tan (a.s) nakledilmiş bir rivayette, ayette geçen “afv” kelimesi “Onlar infakta bulunurken ne israf, ne de cimrilik ederler. Bu ikisi arasında orta yolu tutarlar.”³³¹ ayetine istinaden vasat (israf ve iktar arasındaki orta nokta) kelimesiyle tefsir edilmiştir.³³²

Yine “Sizden hayra çağıran, marufu emredip kötülükten sakındıran bir ümmet olsun”³³³ ayetinde “sizden” kelimesindeki “min”³³⁴ edatı acaba içlerinden bir kısmını ifade etmek için³³⁵ midir ve iyiliği emredip kötülüğü nehyetmek vacib-i kifaye midir, yoksa açıklamaya dönük “min” edatı³³⁶ mıdır ve iyiliği emredip kötülüğü nehyetmek vacib-i ayni midir?³³⁷ İmam Sadık’dan (a.s) nakledilmiş bir rivayette, “وَمِن قَوْمِ مُوسَى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ”³³⁸

ayetinde “min” edatının teb’iz, yani içlerinden bir kısmını ifade etmek için olduğuna dayanarak yukarıdaki ayette de “min”e teb’iz manası verilmiştir ve ayetin hükmü Müslümanların bir kesimine (hepsine değil) özgü hale gelerek iyiliği emredip kötülükten sakındırmanın ümmetin tamamına vacip olmadığına, emrine uyulan ve iyiliği kötülükten ayırt edebilen güçlü bireye vacip olduğuna delil oluşturduğu belirtilmiştir.³³⁹

Bazen bir ayette beyan edilmiş meseleyi bulup çıkarmak ve onun manasını izah etmek için başka bir ayetten yardım alınmıştır. Mesela İmam Rıza’dan (a.s) nakledilmiş “Allah kalplerini mühürlemiştir...”³⁴⁰ ayetini açıklayan rivayette, neden kalplerine mühür vurulduğu ve kalplere mühür vurmakla neyin kasdedildiği beyan edilirken “Bilakis Allah küfürleri nedeniyle onları mühürlemiştir. Pek azı hariç inanmazlar.”³⁴¹ ayetinden yardım alınmıştır.³⁴²

Yine İmam Sadık’tan (a.s) nakledilmiş;

“الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءهُمُ ”³⁴³ ayetini tefsir eden rivayette, onların Son Peygamber’i (s.a.a) nereden oğulları gibi tanıdıklarını beyan etmek için;

 مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاء بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنجِيلِ ³⁴⁴

ayetinden yararlanılmıştır.³⁴⁵

Kimi zaman da bir ayetin içeriğinden çıkan soruya cevap vermek için başka bir ayetin yardımına başvurulmuştur. Örnek olarak, zâhirine bakıldığında Nebiy-yi Ekrem’in (s.a.a) kendinden önceki peygamberlere sormasının emredildiği;

 وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رُّسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِن دُونِ الرَّحْمَنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ ³⁴⁶

ayetinden, Hazret’in onların çağında bulunmadığı ve en sonuncuları olan Hz. İsa (a.s) ile arasında beşyüz yıl bulunduğu gözönünde bulundurulursa Hazret’in onlara sormasının niteliğinin ne olduğu sorusun ortaya çıkmaktadır. Eğer bunun cevabı verilmezse ayetin zâhirinden anlaşılan mana kapalılık ve tereddüdün konusu olacaktır. İmam Bâkır’dan (a.s) nakledilmiş bir rivayette;

 سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا ³⁴⁷

ayetinden istifade edilerek ve gösterilen ayetlerden birinin de önceki peygamberlerin Hazret’in yanında toplanması olduğu beyan edilerek bu sorunun cevabı verilmiştir.³⁴⁸ Her ne kadar bu rivayette beyan edilen manada zikredilmiş ayetin tefsir şekli rivayetin senedinin sahih olmasına bağlıysa da Peygamber-i Ekrem’in (s.a.a) miracına dair çok sayıda ve tekrarlanmış rivayetlerden çıkan sonuç³⁴⁹ dikkate alındığında bu rivayette beyan edilen mana uzak ihtimal değildir ve ayette bu anlamın murat edilmiş olma ihtimali reddedilemez.

Bazen ayet için beyan edilmiş manadan uzaklaşmayı gidermek için onun benzeri başka bir ayete bakılmaktadır. Mesela;

 وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ ³⁵⁰

ayetini tefsir ederken İmam Bâkır’dan (a.s) nakledilmiş bir rivayette, “günah yoktur” ifadesinin namazı kısaltmanın vacip olmasına aykırılık oluşturmadığını ve bu anlamdan uzak olmadığını beyan için;

“إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا”³⁵¹
ayetine istinat edilmiştir.³⁵²

Kimi zaman da mücmel olan hükmün mevzusunu açıklığa kavuşturmak için başka bir ayetten yardım alınmıştır. Şu örnekte olduğu gibi: İmam Cevad’dan (a.s), “وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُواْ أَيْدِيَهُمَا”³⁵³ ayetini izah ederken hırsızın elinin dirsekten ve bilekten değil, dipten itibaren dört parmak yukarıdan kesilmesi gerektiğini açıklamak için

“وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا”³⁵⁴ ayetine istinat ettiği ve şöyle buyurduğu nakledilmiştir: “Mescitler’den kasıt, üzerine secde edilen yedi organdır ve Allah’a için olan bir şey kesilmemelidir.³⁵⁵

Bu tür rivayetlerin sayısı çoktur. Fakat daha fazlasını zikredecek fırsatımız olmadığından ulaştığımız diğer rivayetlerin yerlerine dipnotta değinmekle yetineceğiz.³⁵⁶

Bu bölümde sözü, Nehcu’l-Belağa’dan, genel kural olarak bazı ayetleri başka ayetlerin yardımıyla yorumlamak gerektiğini teyit eden bir cümle zikrederek sona erdireceğiz:

“Allah’ın kitabı... bazısı diğer bazısı aracılığıyla konuşur, bazısı diğer bazısına delil oluşturur.”³⁵⁷