Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

Tefsir Kitabı

İbn Nedim Fihrist’te Kitabu Tefsir Said b. Cübeyr adında bir kitaptan bahsetmiştir.⁸⁴⁵ Şia’nın ünlü rical âlimi Mamekani, Tenkihu’l-Makal’da şöyle demiştir: “Necaşi Said b. Cübeyr’i zikretmemiştir. Çünkü ona ait bir kitap bulamamıştır. Onun tarzı, kitap sahiplerini zikretmektir. Fakat Sarrah’ın etrafından Asım kıraatının ravisi Ebibekr b. Ayyaş’a muttasıl senedle İbn Hasin’den, o da Said’den naklettiğine göre ona ait bir tefsir [kitabı] vardır. Belki bu tefsirin Said’e isnadı Necaşi nezdinde sabit değildi ve bu nedenle ondan bahsetmekten vazgeçmiştir.”⁸⁴⁶ Ahmed Rıza, Mecmeu’l-Beyan’a yazdığı mukaddimede şöyle demiştir: “... tâbiîn zamanında tefsir tedvin ve tasnif edildi. Tefsirde ortaya çıkan ilk kitap Said b. Cübeyr’in telifiydi.”⁸⁴⁷

Her halükarda ona ait tefsirden iz yoktur. Ya kaybolmuş veya en azından bizim elimize geçmemiştir. Ama yakın zamanda Tefsiru Said b. Cübeyr adında 363 sayfalık bir kitap basılmıştır. Kitapta Said b. Cübeyr’e ait görüşler Şii ve Sünni tefsir kitaplarından toparlanmıştır. Bu kitap, Fatihatu’l-Kitab suresinden başlayıp Felak suresiyle sona ermektedir. Fakat kitapta tüm ayetler tefsir edilmemiştir. Hatta Said b. Cübeyr’e ait tefsir görüşlerinin tamamını kapsamamaktadır. Mesela “اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ”⁸⁴⁸ ayetinin izahında Ebu’l-Fütuh, Said’in şöyle dediğini nakletmiştir: “طریق الجنة (cennet yoludur)”⁸⁴⁹ Ama bu mecmuada ayetin tefsirini yaparken bu görüş belirtilmemiştir.⁸⁵⁰ Ona ait görüşler için bazı tefsir kitaplarında mevcut bulunan senedler de bu kitapta zikredilmemiştir.⁸⁵¹

Muhakkik, ona ait tefsir görüşlerinin delillerini göstermişse de heryerde bütün delillerin zikredilmediğine dikkat edilmelidir. Mesela

“فَرَّتْ مِن قَسْوَرَةٍ”⁸⁵² ayetinin izahında Camiu’l-Beyan, Tıbyan ve Dürrü’l-Mensur tefsirlerinde Said’den şöyle nakledilmiştir: “هم القناص”⁸⁵³ Fakat muhakkik Mecmeu’l-Beyan’a atıfta bulunmamış ve diğer üç tefsiri zikretmekle yetinmiştir.⁸⁵⁴

Ona ait tefsir görüşlerinin delillerini zikrederken bazı hatalar başgöstermiştir. Misal olarak, “يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ”⁸⁵⁵ ayetinin izahında bir rivayet aktarmış ve dipnotta el-Camiu’l-Ahkam el-Kur’an tefsirine atıfta bulunmuştur. Halbuki bu rivayet el-Camiu’l-Ahkam el-Kur’an tefsirinde bu ayetin izahında yoktur,⁸⁵⁶ el-Dürrü’l-Mensur tefsirinde vardır.⁸⁵⁷

- “وَلاَ تَنكِحُواْ الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ”⁸⁵⁸ ayetinin izahında bir rivayet nakletmiş ve dipnotta Tıbyan tefsirini (c. 3, s. 67) kaynak göstermiştir. Fakat sözkonusu referans el-Camiu’l-Ahkam el-Kur’an tefsiriyle ilgilidir.

- “وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ”⁸⁵⁹ ayetinin izahında tefsiri Said’den Camiu’l-Beyan’ın nakliyle zikretmiştir.⁸⁶⁰ Halbuki Camiu’l-Beyan’da bu ayetin izahında Said b. Cübeyr’den bir rivayet, hatta Said’in adı bile zikredilmemiştir. Elbette Camiu’l-Beyan tefsirinde bu ayet-i şerife izah edilirken nakledilen rivayetlerden birinin senedinde Said vardır ama kesinlikle Said b. Cübeyr değildir.⁸⁶¹

Bu mecmua gerçi eksikliklerle malüldür ama Said b. Cübeyr’in tefsir görüşlerine ulaşmayı kolaylaştırmıştır. Bu bakımdan muhakkikin ve onu derleyenin yaptığı iş takdire şayandır.