Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

Mücahid’in Tefsir Ekolü ve Metodu

Kur’an’ı nasıl tefsir etmek gerektiğine dair Mücahid’e ait elimize ulaşmış net bir görüş yoktur. Ama Alusi’nin nakline göre “Arabın lugatlerine vakıf olmayan kişi için tefsir caiz değildir⁷³⁶” demesinden anlaşılmaktadır ki Kur’an’ı tefsirde Arabın kelimelerine odaklanmayı ve bu esasa göre tefsiri gerekli görüyordu. Yine, ona ait tefsir görüşlerinden, özellikle “Rablerine bakmaktadır”⁷³⁷, “Onlara, aşağılık maymunlar olun dedik”⁷³⁸, “Yeryüzünde rızkı Allah’a ait olmayan bir tek canlı yoktur”⁷³⁹ ayetlerinin izahında ondan nakledilen reylerden çıkan sonuç şudur ki, tefsirde içtihad ve istinbat ehliydi. Sırf Allah Rasülü’nden (s.a.a) veya sahabeden rivayet nakletmekle yetinmemiştir. Onun tefsir ekolü içtihada dayanıyordu ve ayetleri tefsir ederken akli karinelere de bakıyordu. Gerçi bazı yerlerde karine ve kesin delil olmadan ayetlerin zâhirini tevil ederek aşırıya kaçmıştır ve birçok konuda ayetler için zikrettiği mana bir iddiadan öteye geçmez. Burada konuyu aydınlatıcı bir delil ve ikna edici bir açıklama ortaya koymamıştır. Şimdi bu iddiayı açıklığa kavuşturmak için ona ait tefsir görüşlerinin özelliklerini bazı başlıklar altında zikredip inceleyeceğiz:

- Delil Olmaksızın Kavramların Manasını Zikretmesi

Mücahid’e ait tefsirin büyük bölümü, Kur’an’daki kavramların herkese açık olmayan ve izaha muhtaç mana ve içeriğini beyandan oluşmaktadır. Fakat beyan ettiği anlam için herhangi bir delil ve izah göstermemiştir. Örnek olarak:

“وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِي أَكِنَّةٍ ”⁷⁴⁰ ayetini izah ederken şöyle söylediği nakledilmiştir: “ای فی اغطیة”⁷⁴¹ Yani “أَكِنَّةٍ”ye “اغطی” (örtüler) manası vermiş ama bunun için hiçbir delil zikretmemiştir.

“إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ ”⁷⁴² ayetini izah ederken şöyle söylediği nakledilmiştir:

“الخیر الکثیر”, yani “ الْكَوْثَ”e “çokça hayır” anlamı vermiş ama bunu açıklamamıştır. “فَإِنَّهُ كَانَ لِلأَوَّابِينَ غَفُورًا”⁷⁴³ ayetinin tefsirinde ondan şöyle nakledilmiştir: “الاواب التواب المتعبد الراجع عن ذنبه”⁷⁴⁴ Yani “evvab, günahından dönüp tövbe ve ibadet edendir.” Lakin “evvab”a neden bu manayı verdiğinin gerekçesini açıklamamıştır.

“أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ”⁷⁴⁵ ayetinin izahında

“الْعَاكِفِينَ”in manasına dair şöyle söylediği nakledilmiştir: “انهم المجاورون”⁷⁴⁶ Yani “âkifin”den kasıt, Mekkeliler ve Allah’ın Evi’nin çevresinde yaşayanlardır.⁷⁴⁷

Tefsirin bu bölümünde onun yaptığı iş, aslında Arap dili uzmanının yaptığıdır. Tefsirinin bu kısmı, Kur’an kavramlarının anlamı için lugat kaynağıdır ama kavramlar için zikredilmiş anlamlar, her ne kadar tâbiînden âlim birine ait olması bakımından dikkat çekicisiyse de, hem o manaların Mücahid’den geldiğinin kesin ve sabit olmaması, hem de onun hangi esasa göre bu manaları zikrettiğinin, yani o zamandaki hakiki anlamını keşfetmek için çaba mı sarfettiği, yoksa tahmin ve zanla ya da kelimenin fasih nesir ve şiirdeki kullanım biçiminden istinbatla mı bunu yaptığının bilinmemesi bakımından -bu konu incelemeye muhtaçtır-, sözkonusu anlamları araştırıp incelemeden kabul etmek ve tefsirin temeli saymak mümkün değildir.

- İzahı Verilmemiş Örneklemeler

Mücahid’e ait tefsirin diğer bir bölümü, Kur’an’dan kelimeler için zikredilmiş, anlamı aşikar ama verilen örnek belirsiz, buna rağmen hiçbir izahın da verilmediği örneklemelerdir. Misal vermek gerekirse,

“الْعَالَمِينَ'>الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ”⁷⁴⁸ ayetinin izahında ondan şöyle söylediği nakledilmiştir: “الجن و الانس”⁷⁴⁹ Yani -âlemler ve dünyadakiler manasında muhtevası aşikar olan- “الْعَالَمِين”i örneklerken insanlar ve cinleri zikretmiş ama “cin” ve “ins”in “الْعَالَمِين”in yegane örneklemesi mi olduğu, yoksa başka örneklemenin de mi bulunduğu ve örneklerken hangi gerekçeyle yalnızca bu ikisinin zikredildiği ve melekler, bitkiler vs. kabilinden başka örneklemelere değinilmediği hususunda izah vermemiştir.

Aynı şekilde “غَيرِ المَغضُوبِ عَلَيهِمْ”in⁷⁵⁰ izahında “الیهود” dediği nakledilmiş ve “وَلاَ الضَّالِّينَ”in⁷⁵¹ izahında da şöyle demiştir: “النصاری”⁷⁵² Yani “غَيرِ المَغضُوبِ عَلَيهِمْ” (gazap edilmişler) ifadesini örneklerken Yahudileri, “ الضَّالِّينَ” (sapkınlar) kelimesinin örneği olarak da Hıristiyanları zikretmiştir. Fakat neden Yahudileri gazaba uğramışların, Hıristiyanları da sapkınların örneği olarak belirttiğini, neden bunun aksinin olamayacağını izah etmemiştir. Yine Yahudilerin gazaba uğramışların ve Hıristiyanların sapkınların yegane örneği mi olduğu, yoksa bunların dışındakileri de mi kapsadığını da açıklamamıştır. “إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ”⁷⁵³ ayetinin izahında şöyle dediği nakledilmiştir: “Mekke’nin fethi”⁷⁵⁴ Fakat bu fethi neden Mekke fethi saydığını belirtmemiştir.⁷⁵⁵

Bu kısımda da ondan nakledilmiş görüşler her ne kadar tâbiînden âlim birine ait olması bakımından dikkat çekici ise de, bu görüşlerin ondan geldiğinin sabit olmaması, bu ispatlansa dahi hata ihtimalinden uzak kalamayacak kendi istinbatları olması bakımından incelemeye muhtaçtır ve tahkik edilmeksizin kabul edilemez ve ayetler buna uygun olarak yorumlanamaz.

- Akli Karinelerin Gözönünde Bulundurulması

“إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ”⁷⁵⁶ ayetinin izahında Mücahid’den nakledilenden anlaşılan, tâbiîn zamanında da tefsirde akli karinelerden yararlanılması sözkonusu olmuş ve Mücahid de bunu gözönünde bulundurarak bu ayetin manasını beyan etmiştir. Bu, onun tefsir metodunun ağırlık noktalarından biridir.

Taberi zikredilen ayeti tefsir ederken, farklı ama birbirine yakın lafızlarla gelen beş tarikle Mücahid’den, bu ayete, “Rabbinin sevabını beklemek” -Allah Teâla’yı görmek değil- anlamı verdiği nakledilmiştir.⁷⁵⁷ Bir rivayette Mansur’dan şöyle nakledilmiştir:

Mücahid’e dedim ki: “İnsanlar onun (Allah’ın) görüleceğini söylüyor.” Dedi ki: “(Allah) görür ama hiçbir şey O’nu göremez.”⁷⁵⁸

Bu rivayetlerden çıkan sonuç şudur ki, Mücahid Allah Teâla’yı görmenin muhal olduğuna dair akli delili veya “لاَّ تُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الأَبْصَارَ”⁷⁵⁹
ayetini dikkate almış ve buna dayanarak “إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ” ayetine “kıyamette Rablerinden sevap bekleyecekler” anlamı vermiştir. Hal böyleyken Eş’ari mezhebinden bir grup müfessir bu karineyi hesaba katmaksızın sözkonusu ayet-i kerimeden ahirette Allah Teâla’nın görülebileceği neticesine varmış ve bunda ısrarcı olmuşlardır.⁷⁶⁰ Bu, Mücahid’in tefsirdeki içtihad gücünü göstermektedir. Gerçi bu tefsir için yeterli izah yapmamıştır ama Şeyh Tusi (r.h) Tıbyan’da bu tefsiri tercih etmiş ve onun hakkında kâfi miktarda açıklamayı ortaya koymuştur.⁷⁶¹

Mücahid, bu ayeti tefsir ederken akli karineyi (Allah’ın görülmesinin imkansızlığını) veya munfasıl nakli karineyi (لاَّ تُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الأَبْصَارَ) gözönünde bulundurması sayesinde Ehl-i Sünnet’ten çoğu müfessirin düştüğü yanlıştan masun kalabilmiş olmasına karşın, “عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا”⁷⁶²

ayetini tefsir ederken “Makam-ı Mahmud”a “Allah Peygamber’i kendi yanında arşına oturtacak” manası verdiğinin⁷⁶³ nakledilmesi şaşırtıcıdır. Hâlbuki bu anlam Allah’ın cisim sahibi olmasını gerektirir ve muhaldir. Bu sebeple kimileri bu sözü, Mücahid’den nakledilmiş en yakışıksız tefsir olarak kabul etmiştir.⁷⁶⁴

Başka bir tarikle ondan nakledilmiş ve “Makam-ı Mahmud”a Hz. Muhammed’in (s.a.a) kıyametteki şefaati manası verdiği rivayet⁷⁶⁵ gözönünde bulundurulduğunda önceki tefsirin ondan çıkmış olması uzak ihtimal görünmektedir ve güçlü varsayıma göre onu yalan yere ona nispet etmişlerdir. Her halükarda sözkonusu tefsirin ondan geldiği sahih olsa bile tefsirindeki zayıf noktalardan biri, bu ayetin manasını verirken Allah’ın cisim sahibi olduğunu reddeden akli karineyi hesaba katmamasıdır. Üstelik Makam-ı Mahmud’un manası orada delilsiz ve şahitsiz olarak belirtilmiştir.

- Karine Olmaksızın Mecaz ve İstiareye Yorma

Arapça’da da diğer dillerde olduğu gibi kelimelerin mecazi ve metaforik anlamda kullanılmasının yaygın bir durum olduğuna tereddüt yoktur. Ama insanların diyalog sırasında kullandığı yöntem, konuşanın, eğer kullandığı lafızla hakiki manayı kasdetmemişse ve mecaz ve istiare anlamını murat etmişse kasdettiği şeye delil ve karine belirlemesidir. Eğer mecazi veya metaforik mananın kasdettiği şeye karine ve delil yoksa muhataplar onun sözünden gerçek anlamı anlar. Sözü, karine bulunmaksızın mecaz veya istiareye hamletmek ise aklın diyalogtaki metoduna aykırıdır. Kur’an-ı Kerim’in de fasih Arapça ile indiği ve onu anlama yönteminin de insanların diyalog sırasında kullandığı metodun aynısı olduğu hesaba katılırsa ayetlerin zâhirini gözardı edip herhangi bir karine ve kesin delil bulunmaksızın kelime ve cümleleri mecaz ve istiareye hamletmek akla aykırıdır ve doğru değildir.

Mücahid’in tefsirdeki bazı görüşlerinde bu akılcı ilkeye riayet edilmediği, Kur’an-ı Kerim’in kelime ve cümlelerinin herhangi bir karine ve kesin delil bulunmaksızın mecaz ve istiareye hamlettiği anlaşılmaktadır. Misal olarak: “وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَواْ مِنكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُواْ قِرَدَةً خَاسِئِينَ”⁷⁶⁶
ayetinin zâhiri, İsrailoğullarından bir grubun Cumartesi günü haddi aştıklarını ve Allah’ın da itaatsizlikleri nedeniyle onlara “Defedilmiş maymunlar olun” dediğini ifade etmektedir. Allah’ın bir şeyi irade ettiğinde ona sadece “ol” dediğini belirten “إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ”⁷⁶⁷ ayet-i kerimesinin icabınca onlar kesinlikle defedilmiş maymunlara dönüştüler. “Böylece onu şu andakiler ve gelecektekiler için bir ibret ve muttakiler için de öğüt yaptık”⁷⁶⁸ buyuran diğer bir ayet bu zâhir manayı teyit etmektedir. Çünkü eğer maymun olmasalardı onlara verilen ceza, başkaları için ibret ve öğüt olabilecek şekilde alenilik kazanmayacaktı. Müfessirlerin çoğu da bu manayı anlamışlardır.⁷⁶⁹ Kimi rivayetlerde de Allah’ın onları maymuna dönüştürdüğü açıkça belirtilmiştir.⁷⁷⁰ Ama Mücahid’den şöyle dediği nakledilmiştir:

مسخت قلوبهم و لم یمسخوا قردة و انما هو مثل ضربه الله لهم کمثل الحمار یحمل اسفارا⁷⁷¹

“Kalpleri dönüştürülüp maymunlaştırıldılar. Bu, Allah’ın onlar için verdiği bir misaldir, tıpkı كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا ayetindeki gibi.” Bu söz, Taberi ve Tabersi’nin dediği gibi⁷⁷² ayet-i kerimenin zâhirine aykırıdır ve bariz örneklemeye rağmen hiçbir karine ve kesin delil bulunmaksızın kelam istiareye hamledilmiştir. Bu ayetin “كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا” ayetine benzetilmesi ise apaçık bir saptırmadır. Zira bu ayette “كَمَثَلِ الْحِمَارِ”

denmiş, ama konumuz olan ayette “کمثل قردة” denmemiştir. Bilakis “قردة” ifadesi kullanılmıştır ve buradaki “قردة”le “کقردة”in kasdedildiği delilsiz bir sözdür.

Kimileri bu tefsiri, Mücahid’in akli tefsirdeki hürriyetinin nişanesi sayıp onu bazı müfessirlerin sözüyle teyit etmiş ve;

 مَن لَّعَنَهُ اللّهُ وَغَضِبَ عَلَيْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ أُوْلَئِكَ شَرٌّ مَّكَانًا وَأَضَلُّ عَن سَوَاء السَّبِيلِ ⁷⁷³

ayetini “عَبَدَ الطَّاغُوتَ” ve “ وَالْخَنَازِيرَ”in [“القردة”ye] atfını ve bu ikisinin Kur’an’ın diğer ayetlerinde geçmemesini Mücahid’in tefsirinin sıhhatine delil saymışlardır.⁷⁷⁴

Ama açıklandığı gibi bu tefsir, ayetin zâhirini delilsiz ve akılcı diyalogun ilkelerine aykırı olarak tevil etmektedir. Kur’an tefsirinde bu türden bir hürriyet beğenilmemekle kalmaz, bilakis tefsirde sapma sayılır ve hoşa gitmeyen davranıştır. Bu tefsir diyalogun akli ilkelerinin hilafına idiyse ve müfessirlerin cumhuru da buna karşı çıktıysa bazı müfessirlerin sözü onu nasıl teyit etmiş olabilir? Ayrıca zikredilen ayet-i kerimenin Mücahid’in yaptığı tefsirin sıhhatine hiçbir şekilde delaleti yoktur. Aksine bu ayetin zâhiri, Allah’ın onlardan bazılarını gerçek anlamda maymunlara ve domuzlara döndürdüğünü ortaya koymaktadır.⁷⁷⁵ Kur’an’ın diğer ayetlerinde onların domuzlaştırıldıklarının ve tağuta ibadet ettiklerinin zikredilmemesi, bu ayette ve “كُونُواْ قِرَدَةً خَاسِئِين” ayetinde hakiki mananın kasdedilmediğine şahitlik etmemektedir. Gerçi Fahri Razi de başta başkalaşma görüşünü desteklemiş ve ayetin zâhirine uygun biçimde tefsir edilmesinin önünde hiçbir engel bulunmadığını söylemişse de sonda Mücahid’in tefsirini uzak ihtimal saymamış ve bunda bir mahzur görmemiştir.⁷⁷⁶ Fakat bu konuda söylenenler gözönünde bulundurulduğunda bu sözün zayıflığı ve Mücahid’in tefsirindeki mahzur açık biçimde ve izaha ihtiyaç kalmaksızın görülecektir.

- “يَا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ اسْمُهُ يَحْيَى لَمْ نَجْعَل لَّهُ مِن قَبْلُ سَمِيًّا”⁷⁷⁷ ayet-i kerimesininin tefsirinde de ondan şöyle söylediği rivayet edilmiştir:

“لم نجعل له من قبل مثلا”⁷⁷⁸ (ondan önce onun bir benzerini varetmedik). Bu tefsirde “ سَمِيًّا” kelimesine, “aynı isimde” olan hakiki ve zâhiri manasına aykırı bir anlam verilmiştir. Halbuki buna hiçbir karine ve delil yoktur.

- İzah Vermeksizin İşarî Mananın Zikredilmesi

Bazı yerlerde kimi ayet ve surelere, hiçbir izah getirmeksizin ve delile dayanmaksızın işari mana verdiği ondan nakledilmiştir. Örnek olarak, Nasr suresinin son ayetleri olan; “وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا” ve “فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا”nın altında şöyle dediği nakledilmiştir: “و اعلم انک ستموت عند ذلک”⁷⁷⁹, yani bu ayetlerden, Nebiyy-i Ekrem’in (s.a.a) çok yakında bu dünyadan ayrılacağına işaret edildiği sonucu çıkarmıştır. Fakat bu ayetlerin bu vakaya nasıl işaret ettiğine dair hiçbir izah getirmemiştir.

Ayetlerin açıkça delalet etmediği ve Arab’ın edebi kaideleri ile diyalogun akli ilkeleri temelinde anlaşılması mümkün olmayan bu tür işari manalar, Peygamber’den (s.a.a) veya Masum İmamlardan (a.s) sahih ve muteber tarikle nakledilmesi durumunda makbuldür. Bunun dışındaki durumlarda kabul edilmesi imkansızdır. Tabii ki âlim bir tâbiînden nakledilmesi ve onu sahabe vasıtasıyla Allah Rasülü’nden (s.a.a) aldığının muhtemel olması bakımından dikkate ve incelemeye değerdir, ama araştırıp incelemeksizin ona itimat edilemez.