Termez davlat universiteti sport faoliyati va boshqaruv

 
 

---

21 
3.3 Jismoniy mashqlarning shugʻullanuvchilar organizmiga ta’siri 
Faol harakatlar traektoriyasi shaklining xilma-xilligi asosan gavdaning ma‘lum bir 
qismini mustahkamlovchi asab markazlarining rivojlanganligi bilan belgilanadi. 
Traektoriya shaklining murakkabligi ham gavdaning harakatlanadigan qismiga bogʻliq; 
bu qism qanchalik katta boʻlsa, uning shakli shunchalik sodda boʻladi. Masalan, tos-son 
boʻgʻimlari atrofida muskullar ham koʻp, ularning joylashishi ham xilma-xil, lekin 
oyoqning harakati qoʻl harakatidek koʻp va chaqqon emas.
Jismoniy mashqlarning shugʻullanuvchilar organizmiga koʻrsatadigan ta‘siri 
samaradorligi hamda mashqlar texnikasini muvaffaqiyatli bajarish harakatlanayotgan 
gavdaga, uning qismlariga yoki harakatlanadigan buyumga qanchalik toʻgʻri yoʻnalish 
berilganiga bogʻliq. Jismoniy tarbiya amaliyotida harakatlarning yoʻnalishi yo jismning 
yuzasi yoki tashqi moʻljallar bilan aniqlanadi. Masalan, qoʻllarimizni oldinga yoki yon 
tomonlarga koʻtarar ekanmiz, biz qoʻl harakatining oʻz gavdamizga nisbatan 
yoʻnalishini aniqlaymiz. Yuqoriga-pastga, oldinga-orqaga, oʻngga-chapga boʻlgan 
yoʻnalishlarni odam gavdasining asosiy yoʻnalishi deb atash qabul qilingan. Harakat 
amplitudasi – bu harakatning kengligidir. Amplitudaning katta-kichikligi burchak 
darajalari bilan aniqlanadi. Gavdaning bir necha zvenolari harakatining umumiy 
amplitudasini ba‘zan chiziqli oʻlchov bilan (masalan, qadamning uzunligi – 80 sm) yoki 
shartli belgilar (masalan, yarim choʻqqayish) bilan aniqlaydilar. Inson gavdasi ayrim 
zvenolarining harakatlari amplitudasi boʻgʻimlarning tuzilishiga, bogʻlovchi apparat 
hamda muskullarning egiluvchanligiga bogʻliq. Fazoviy-vaqt xarakteristikasi Jismning 
fazoda vaqt birligi ichidagi siljishi tezlikni ifodalaydi. Tezlik jism bosib oʻtgan yoʻl 
uzunligining shu yoʻlni bosib oʻtishga sarflangan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi. 
Odatda, tezlikni aniqlashda uni metr/sekund bilan oʻlchanadi. Agar yoʻlning barcha 
nuqtalarida harakatning tezligi bir xil boʻlsa, bunday harakatni tekis harakat deb, agar u 
oʻzgarsa, notekis harakat deb ataladi.
Tezlikning vaqt birligida oʻzgarishi tezlanish deb ataladi. Psixologik va metodik 
nuqtai nazardan tezlik optimal va maksimal tezlikka ajratiladi. Sport texnikasida harakat 
tezligi muhim rol oʻynaydi: tezlik qanchalik katta boʻlsa, sport natijalari shuncha yuqori 
boʻladi. Biroq eng yuqori natijaga erishish uchun koʻpincha maksimal tezlik emas, balki 

---

22 
har bir sportchi uchun harakatning optimal tezligi muhim ahamiyatga ega. Tezlik erkin 
va majburiy boʻlishi mumkin. Masalan, changʻichining tepalikka koʻtarilishdagi tezligi 
erkin tezlik boʻlsa, tepalikdan pastga tushishda esa majburiydir. Vaqt xarakteristikasi 
Harakatning qancha vaqt davom etishi va uning sur‘ati harakatning vaqt 
xarakteristikasini ifoda etadi. Holat va harakatlarning davom etishi organizm faoliyatini 
oʻzgartirishda muhim rol oʻynaydi. Mashq bajarishning davomiyligini oʻzgartirish bilan 
yuklamaning umumiy hajmini tartibga solish mumkin. Jismoniy mashqlar texnikasida 
harakatning ayrim fazalari (eshkakni orqaga olib borish va eshkak eshish, moʻljallash va 
toʻp tashlash) yoki gavdaning ayrim qismlari harakati katta ahamiyatga ega. 
Bajarilayotgan ishning qancha vaqt davom etishi haqida vaqt-vaqti bilan axborot berib 
turish ishchanlikni oshiradi. Harakat sur‘ati. Sur‘at deganda harakat siklining 
takrorlanish chastotasi yoki vaqt birligi ichidagi harakat miqdori tushuniladi. Masalan, 
biz yurish sur‘ati haqida – minutiga 120-140 qadam, eshkak eshish sur‘ati haqida – 
daqiqasiga 30-40 marta eshkak eshish deb gapiramiz.Harakat sur‘ati gavdaning ogʻirligi 
yoki harakatlanayotgan qismining inersiya momentlariga bogʻliq. Masalan, qoʻl 
panjalarini harakatlantirishda gavda harakatiga nisbatan (sekundiga 1-2 harakat) ancha 
yuqori sur‘atni (sekundiga 8-10 harakat) saqlab turish mumkin. Koʻpincha sur‘atning 
oʻzgarishi bilan harakatning butun tuzilishi ham sifat jihatidan oʻzgaradi. Masalan, agar 
sur‘at ma‘lum bir chegaradan ortib ketsa, yurish yugurishga aylanadi.Pedagogik 
amaliyotda fiziologik yuklamani kuchaytirish yoki kamaytirish maqsadida 
harakatlarning turli sur‘atlaridan foydalaniladi. Ritmiklik xarakteristika ―Ritm‖ soʻzi 
juda keng tarqalgan boʻlib, xilma-xil hodisalarga nisbatan qoʻllaniladi. Vaqti-vaqti bilan 
takrorlanishning oʻzi ritmni tashkil etadi.
Ritmning asosiy sharti mazkur harakatda kuchli, biror-bir jihatlarni ta‘kidlab 
koʻrsatiladigan lahzalarning mavjudligi hamda turli vaqt intervallarining oʻzgarishi, 
almashinishidan iboratdir. Shunday qilib, ritm harakatlarning majmuali (dinamika-vaqt) 
xarakteristikasidir. Harakat ritmi uchun harakatning kuchli, alohida kuch bilan 
bajariladigan qismlarining vaqt jihatidan xilma-xil munosabatda boʻlishi xosdir. 
Jismoniy mashqlarda muskullarning kuchlanishi va boʻshashtirilishining toʻgʻri va oʻz 
vaqtida almashinib turishi sport texnikasini egallab olishning eng muhim 

---

23 
koʻrsatkichlaridan biridir. Yuqori malakali sportchilarning oddiy sharoitlardagi harakat 
ritmi juda aniq boʻladi. Ma‘lum bir kishining texnik jihatdan mukammal qilib bajargan 
har bir aniq harakatida maqsadga muvofiq ritmni koʻrish mumkin.
Har bir sportchida uning individual xususiyatlariga qarab, harakatlarni bajarishning 
oʻz ritmi boʻlishi lozim. Jismoniy mashqlarni bajarishda harakat ritmi ratsional 
texnikaning obyektiv qonuniyatlariga muvofiq ravishda inson tomonidan yaratiladi va 
tartibga solinadi. Dinamik xarakteristikalar Kishi gavdasining harakatiga ta‘sir etadigan 
kuchlarni ichki va tashqi ta‘sir kuchlariga boʻlish mumkin. Quyidagilar ichki kuchlarga 
kiradi: a) tayanch-harakat apparatining passiv kuchlari – muskullarning elastik kuchi, 
muskullarning choʻziluvchanligi va b.; b) harakat apparatining faol kuchlari – 
muskullarning tortish kuchi; v) reaktiv kuchlar – tezlashgan harakat jarayonida gavda 
zvenolarining bir-biriga munosabati vaqtida aks etuvchi kuchlar. Kishi gavdasiga 
tashqaridan ta‘sir etuvchi kuchlar tashqi kuchlar deyiladi. Jismoniy mashqlarni 
bajarishda quyidagilar tashqi kuchlar hisoblanadi: a) oʻz gavdasining ogʻirlik kuchi; b) 
tayanch reaksiyalarining kuchi; v) tashqi muhitning (suv, havo) va fizik jismlarning 
(kurashdagi raqiblar, akrobatikadagi sheriklar) qarshilik kuchi, tashqi ogʻirliklar, odam 
joyidan siljitadigan jismlarning inersion kuchlari. Jismoniy mashqlarni bajarish fazalari 
Muayyan harakatni tashkil etuvchi jismoniy mashq muvofiq navbatda taqsimlangan: 
faoliyat qaysi harakat bilan boshlanadi, qaysi biri bilan yakunlanadi. Oʻrgatish va ilmiy 
maqsadlarda jismoniy mashqlarni uch fazaga ajratish maqsadga muvofiqdir.
Harakat tizimi Yugurish-depsinish-uchish-yerga tushish Harakat fazalari 1 2 3 4 
Harakat qismlari Tayyorgarlik Asosiy Yakunlovchi Jismoniy mashqlarning davom 
etishi va shiddatiga qarab organizmdagi oʻzgarishlar jarayonini koʻrsatuvchi fazalar. 
SIQD- CHT - sport ish qobiliyati dinamikasi, charchash va uni tiklash. FFD - 
organizmning ayrim tizimlarini funksional faollik dinamikasi. BMS - bioenergetik 
moddalarning sarflash va tiklash dinamikasi. SS - superkompensatsiya samaradorligi. 
Tayyorgarlik fazasining ahamiyati harakatni bosh fazada bajarish uchun eng qulay 
sharoit yaratishdan iborat. Masalan, yugurib borib sakrashda tayyorgarlik fazasi yugurib 
borishdir. Joydan sakrashda – itarilish oldidan qoʻllarni silkitib va oyoqlarni bukib 
depsinish asosiy faza harakatlaridan iborat, uning yordami bilan harakatning asosiy 

---

24 
vazifasi echiladi. Masalan, depsinish, joydan sakrash, uchish. Asosiy fazadagi harakatlar 
bevosita asosiy harakat vazifalarini hal qilishga qaratilgan.
Biodinamik nuqtai nazardan bu fazadagi eng muhim narsa harakatlantiruvchi 
kuchlardan tegishli joyda, tegishli yoʻnalishda va zarur lahzada toʻgʻri foydalanishdan 
iboratdir. Masalan, krol usuli bilan suzishda qoʻllarni vaqtidan ilgari faol 
harakatlantirish gavdani suvdan koʻtarishga va toʻlqin paydo boʻlishiga sabab boʻladi. 
Soʻnggi fazada harakat tugallanadi, obrazli qilib aytganda, bu faza ishchi holatdan 
chiqishga imkon beradi. Sakrashlarda bu yerga qoʻnish, yugurishda marradan keyin bir 
oz yugurish boʻladi. Asosiy faza texnikaning asosini tashkil etuvchi harakatlar yordami 
bilan, qolgan ikkita faza esa texnikaning detalini tashkil etuvchi harakatlar yordami 
bilan amalga oshiriladi. Jismoniy mashqlarning pedagogik turkumlari Jismoniy 
mashqlarning turkumlarga boʻlinishi – bu ularning eng muhim belgilariga muvofiq bir-
biriga bogʻlangan guruhlarga taqsimlanishidir. Oʻqituvchi turkumlar yordamida 
jismoniy mashqlarning xususiyatini aniqlay oladi, binobarin, mashqlarni tanlashni 
engillashtiradi, bu pedagogik vazifa talablariga javob beradi. Modomiki, jismoniy 
tarbiya fani rivojlanib borar ekan, yangi ma‘lumotlar bilan uzluksiz boyib turadi, 
turkumlash esa doim bir xilda boʻlib qolmaydi.
Har qaysi jismoniy mashq bitta emas, balki bir necha oʻziga xos belgilarga ega. 
Shuning uchun aynan bir xil mashq har xil turkumlarda ifodalangan boʻlishi mumkin. 
Masalan, tortilish anatomik belgilar boʻyicha (qoʻllar va mushaklar uchun mashq) 
turkumlarda ham, asosan, harakat sifatlarining (koʻproq kuchning) rivojlanishini aks 
ettiruvchi turkumlarda ham namoyon boʻladi. Binobarin, har qanday holat uchun yaroqli 
yagona turkum yaratilgan boʻlishi mumkin emas; turkumda pedagogik vazifalarni 
yechish uchun eng ahamiyatli belgilarni hisobga olish kerak. Jismoniy tarbiya tizimlari 
tarixan tarkib topgan belgilari boʻyicha jismoniy mashqlar turkumlariga (gimnastika, 
oʻyin, turizm, sport) boʻlinadi. Bu turkumlar boʻyicha jismoniy mashqlar besh guruhga 
taqsimlanadi. 1. Sun‘iy yaratilgan faoliyatlarda harakatlar xilma-xilligini tavsiflovchi 
gimnastika mashqlari, ularning samaradorligi organizmga, uning tuzilishiga ta‘sir 
oʻtkazadi, shuningdek, barcha harakatlar koordinatsion murakkabligi va uygʻunligi bilan 
belgilanadi. Harakatlarning sogʻlomlashtiruvchi turlaridan tarkib topgan oʻyin mashqlari 

---

25 
(yugurish, uloqtirish va h.k.) oʻzgaruvchan oʻyin vaziyatlari bilan muvofiqlikda turli xil 
variantlarda bajariladi va umuman organizmga ta‘sir qilish samaradorligi boʻyicha va 
harakatning pirovard natijasi boʻyicha baholanadi. Sayohatdagi jismoniy mashqlarga 
yurish, yugurish, sakrash, toʻsiqlarni engish, changʻida yurish, velosipedda yurish, 
qayiqda suzish va boshqalar kiradi. Sogʻlomlashtiruvchi sharoitlarda yurish, yugurish, 
sakrash, toʻsiqlarni engib oʻtish, changʻida yurish, velosipedda yurish, qayiqni eshkak 
bilan eshish qoʻshilib, sayohatchi uchun jismoniy mashqlarni tashkil etadi. Ularning 
samaradorligi organizmga majmuali ta‘sir oʻtkazish, joylardagi toʻsiqlar va masofani 
yengish natijasi bilan baholanadi.Sportdagi mashqlar maksimal sport natijalariga 
erishish uchun ixtisoslashtirish predmetidir va yagona sport turkumlari bilan 
muvofiqlikda sun‘iy standartlashtirilgan oxirgi guruhga, agar ularga qayd qilingan 
belgilar tegishli boʻlsa, birinchi uchala guruh kiritilishi mumkin boʻladi (sport 
gimnastika mashqi, sport oʻyin mashqi, sport sayohatchi mashqi). Ushbu turkumlarning 
shartliligi bu guruh mashqlarini tavsiflovchi belgilar tafovutida koʻrinadi. Shuning 
uchun masalan, yugurish, garchi toʻrttala guruhda turli variantlarda ifodalangan boʻlsa 
ham, shunga oʻxshash turkumlar jismoniy mashqlarning faqat umumiy moʻljalida 
berilgan. 2. Mushak faoliyatining belgilari boʻyicha beriladigan jismoniy mashqlar 
turkumi (harakat sifatlarining rivojlanishiga ta‘sir qiluvchi belgilar boʻyicha). 
Tezlik-kuch mashqlari shugʻullanuvchidan nisbatan qisqa vaqt ichida maksimal 
harakat qilishni talab etadi (masalan: qisqa masofaga yugurish, sakrashlar); chidamlilik 
namoyon qilishni talab qiluvchi jismoniy mashqlar (masalan, uzoq masofalarga 
yugurish, changʻida yurish va b.). Oʻzgaruvchan sharoitlarga muvofiq zoʻr berish 
darajalarini muntazam almashtiruvchi, harakatlantiruvchi sifatlarni namoyon qilish 
majmuasini talab etuvchi jismoniy mashqlar (oʻyinlar, yakkama-yakka kurashish). Bu 
turkumning shartliligi bir tomondan, jismoniy mashqni tanlab olishga imkon beradi. 
Uning yordami bilan harakat sifatlarining rivojlanishiga samarali erishish mumkin. 
Ikkinchi tomondan, u yoki bu xususiyatli mashqni muvaffaqiyatli bajarish uchun qaysi 
zaruriy sifatga ega boʻlishni bilish. 3. Ilmiylik vazifasini yechish uchun ularning 
ahamiyati boʻyicha jismoniy mashqlar turkumlari. Ushbu turkumlarning shartliligi 
shundan iboratki, unda harakat koʻnikmasi, koʻnikmani shakllantirishga va harakat 

---

26 
sifatlarining rivojlanishiga qaratilgan mashqlar sun‘iy ravishda ajratiladi, ayni bir vaqtda 
har ikkala jarayon ajralmasdir. Biroq bunday turkumlashning amaliy ma‘nosi 
yoʻqolmaydi. U mashqni oʻrgatishning har bir bosqichida yetakchi vazifalarni yechish 
uchun tanlashga yordam beradi va koʻp darajada ularni yechishga koʻmaklashadi. 4. 
Asosan ayrim mushaklar guruhining rivojlanish belgilari boʻyicha jismoniy mashqlar 
turkumlari: yelka kamarida qoʻllar mushaklari uchun, boʻyin va gavda mushaklari 
uchun, bel va oyoqlar mushaklari uchun nazarda tutilgan. Bu turkum ichida mashq 
boldir-tovon mushagi uchun, tizza mushagi uchun va hokazolarga boʻlinadi; tikka turib, 
oʻtirib, yotib, individual va juft boʻlib, predmetlar bilan va predmetlarsiz bajariladigan 
mashqlarda jismoniy sifatlarning rivojlanishi uchun beriladigan mashqlar. 5. Sport 
turlari boʻyicha jismoniy mashqlar turkumlari. Sportning har bir turi oʻziga xos 
mashqlar turkumlariga ega. Har qaysi jismoniy mashq bitta emas, balki bir necha 
oʻziga xos belgilarga ega. Shuning uchun aynan bir xil mashq har xil turkumlarda 
ifodalangan boʻlishi mumkin. Masalan, tortilish anatomik belgilar boʻyicha (qoʻllar va 
mushaklar uchun mashq) turkumlarda ham, asosan, harakat sifatlarining (koʻproq 
kuchning) rivojlanishini aks ettiruvchi turkumlarda ham namoyon boʻladi. Binobarin, 
har qanday holat uchun yaroqli yagona turkum yaratilgan boʻlishi mumkin emas; 
turkumda pedagogik vazifalarni yechish uchun eng ahamiyatli belgilarni hisobga olish 
kerak. Jismoniy tarbiya tizimlari tarixan tarkib topgan belgilari boʻyicha jismoniy 
mashqlar turkumlariga (gimnastika, oʻyin, turizm, sport) boʻlinadi. Bu turkumlar 
boʻyicha jismoniy mashqlar besh guruhga taqsimlanadi. 1. Sun‘iy yaratilgan 
faoliyatlarda harakatlar xilma-xilligini tavsiflovchi gimnastika mashqlari, ularning 
samaradorligi organizmga, uning tuzilishiga ta‘sir oʻtkazadi, shuningdek, barcha 
harakatlar koordinatsion murakkabligi va uygʻunligi bilan belgilanadi. Tezlik-kuch 
mashqlari shugʻullanuvchidan nisbatan qisqa vaqt ichida maksimal harakat qilishni 
talab etadi (masalan: qisqa masofaga yugurish, sakrashlar); chidamlilik namoyon 
qilishni talab qiluvchi jismoniy mashqlar (masalan, uzoq masofalarga yugurish, 
changʻida yurish va b.).