Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Moliya va Buxgalteriya hisobi fakulteti

Mijoz korxonasida tayyorlangan hujjatlarini tekshirish

Mijoz korxonasida tayyorlangan hujjatlarga mijozniiig korxonasida tayyorlangan va murakkabligi tnrli darajadagi hujjatlar kiradi. Bu hujjatlar korxonada tayyorlangani sababli u ishchanlik axborot bo'lib. uning ishonchliligi korxona ichki nazorat tizimining sifatiga bog'liq. Bunday hujjatlaming tarkibi g'oyat xilmaxil bo'lib ushbu hujjatlar qatoriga quyidagilar kiradi:

• 
  Hisobotning turli bo'limlari bo'yicha boshlang'ich hujjatlar:
  
• 
  jumallar. kitoblar. kartoclikalar va tahliliy hisobning registrlari;
  
• 
  jumalorderlar. vedomostlar. yig'ma hisobning boshqa registrlari. korxonaning bosh
  

kitobi:

• 
  buxgalteriya va boshqa moliyaviy hisobot:
  
• 
  soliqlar va boshqa yig'inilaiiii. byudjetga va byudjetdan tashqari fondlarga badallar to'g'risidagi hisobotlar va dekloratsiyalar va boshqalar kiradi.
  

5. 
   Arifmetik hisoblami tekshirish
   

Arifmetik hisoblami tekshirish auditoming ishchanlik nazorat tizimining ahvoliga bergan bahosiga qarab o'tkaziladi. Auditor ishchanlik nazorat tizimining holatini qoniqarli deb baholasa. arifmetik amallar tanlov asosida tekshiriladi. aks xolda tekshirish yalpi o'tkaziladi yoki auditor tanlab tekshirish natijasiga asoslanib. arifiiietik hisobning to'g'riligi haqida xulosa chiqaradi hamda bu xulosani butun hisobot davriga nisbatan qo'llaniladi. Arifiiietik hisoblami tekshirish uchun tanlov niiqdori va oralig'ini auditor belgilaydi va buyui*tmachi bilan kelishib oladi (shartnomada ko'rsatiladi).
Bu auditorlik amalini o'tkazish. ya'ni arifiiietik hisoblami tekshirish zarurati awalo ikki vaziyatga bog'liq: birinchidan. korxonada qo'llaniladigan hisob shakliga bog'liq. Chunonchi. koi*xonada hisobning avtomatlashtirilgan shakli qo'llanilsa. arifmetik hisobning to'g'riligini tekshirishga zarurat qohnaydi. lekin bunday sharoitda buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimiga asos qilib olingan algoritmini tekshirish muammosi dolzarb bo'lib qoladi. Buxgalteriya hisobini a\tomatlashgan tizimini (hisoblami bajarish algoritmlarini. xo'jalik operatsiyalarini ro'yxatga olish. hisobvaraqlarini yopish. hisobotni shakllantirish usullarini va boshqalami) tekshirish uchun auditor infoimatika soxasidagi ekspeitning xizmatidan foydalanishi maqsadga muvofiqdir. Buxgalteiiya dasturini ekspertiza qilishi maqsadlari uchun ekspertni taklif qilish zarurati auditorlik tekshirishini rasmiylashtirish bosqichida aniqlanadi va buyurtniaclii bilan shartnomada kelishib olinadi.
Ikkinchidan. niijozning arifmetik hisoblarini tekshirishi buxgalteiiya hisobini bo'limiga bog'liq. Masalan. baiikda hisobkitob qilish va boshqa hisob varaqalari bo'yicha operatsiyalami rasmiylashtirish chog'ida arifmetik hisoblarni tekshirish talab qilinmaydi. chuuki yo'l qo'yilgan xatolanii naqd pulsiz hisoblarni yuritadigan buxgalterniiig o'zi aniqlaydi-jurnalorderdagi qoldiqlar baiikdan ko'chirmadagi qoldiqlar bilan solishtiriladi. korxona kassasi bo'yicha arifmetik hisoblarni tekshirish esa albatta zarur bo'ladi. chunki pul niablag'lari xarakatlanishi va pul operatsiyalarining ko'pligi natijasida korxona xo jalik faoliyatining bu uchastkasida turli kamchiliklar bo'lishi nuqtai nazaridan ham eng nozikdir.
8. Tahiti
Auditorlik faoliyatida iqtisodiy tahlilning xilmaxil usullaridan foydalaniladi.
Xalqaro auditorlik standartlarida talilil yoki tahliliy amallar ko'rsatkichlar o'rtasidagi o'zaro aloqalarni o'rganish yo'li bilan hisobotdagi iqtisodiy axborot bahosini aniqlaydi.
Auditorlik talilil quyidagilarni aniqlashi lozim:

• 
  niijozning omilkorlik darajasini;
  
• 
  kelgusida lining moliyaviyxo jalik faoliyati istiqbolini baholash:
  
• 
  mijoz hisobotidagi ataylab qilingan xatolar miqdori;
  

auditning asosiy bosqichida puxta test o'tkazislini amalga oshirish.
Tahliliy ainallar auditorlik amallarining xarajatlari nuqtai nazaridan eng samarali hisoblanadi.
Korxona moliyaviy holatini talilil qilishning axborot bazasini asosan buxgalteriya hisobi va liisobot ma'lumotlari tashkil etadi. Agar talilil uchun faqat moliyaviy hisobotdan foydalaiiilsa (balans, moliyaviy natijalar to'g'risida liisobot va hamda hisobotning boshqa shakllari). bunday talilil tashqi moliyaviy talilil deb ataladi.
Tashqi moliyaviy hisobotdan tashqari talilil uchun ishchanlik axborotdan buxgalteriya. moliya va ishlab chiqarish hisoblaridan foydalaniladigan bo'lsa. bimday talilil ishchanlik talilil deb ataladi.
Shu tariqa. hisobot tashqi va ishchanlik tahlillar uchun axborot bazasi yoki sohasidir. Ushbu ma'noda auditda qo'llaniladigan moliyaviy talilil usullariga moliyaviy axvohiing ishchanlik tahlili sifatida qarash ham munikin.
Quyidagi tahliliy amallar eng ko'p tarqalgan hisoblanadi:

• 
  Moliyaviy hisobot ma'lumotlarini hisob registrlari va dastlabki hujjat ma'liunotlari bilan qiyoslash:
  
• 
  hisobot davridagi hisobotning turli nioddalari o'rtasidagi nisbatlarni oldingi davrlardagi shunday nisbatlarga solishtirish:
  
• 
  boshqamv axborotini. xususan mahsulot ishlab chiqaiish liajmi to'g'risidagi ma’lumotlarni pul va natura birligida taqqoslash:
  
• 
  moliyaviy ko'rsatkichlami (moliyaviy koeffitsientlami) tannoq o'rtacha qiymati bilan taqqoslash.
  

Moliyaviy koeffitsientlar korxona moliyaviy holatining nisbiy ko'rsatkichidir. Moliyaviy koeffitsientlardan quyidagi maqsadda foydalaniladi:

• 
  balans tafsilotlarini chuqurlashtiiish uchun:
  
• 
  moliyaviy holatni o'tgan yillarning ko'rsatkichlari bilan taqqoslash uchiui;
  
• 
  me'yoriy holatdan chetga chiqislmi aniqlash uchun mezon sifatida.
  

Moliyaviy koeffitsientlami talilil qilish ulaming qiymatini bazasi miqdorlar bilan qiyoslash hamda ulaming hisobot davridagi va bir qancha yillardagi ko'rsatkiclilaiini taqqoslab ulami o'rganishdan iborat.
Bazasi miqdori sifatida quyidagilardan foydalaniladi:

• 
  Ushbu korxonaning moliyaviy holati nuqtai nazardan yaxshi ko'rsatkich bilan yakunlangan davrga oid ko'rsatkichlaming o'rtacha qiymati;
  
• 
  ko'rsatkichlaming tannoq va iqtisodiyotning boshqa sohalari bo'yicha o'rtacha qiymati;
  
• 
  nisbiy ko'rsatkichlar qiyinatining moliyaviy holat barqarorligiiii asoslovchi ko'rsatkichlar bo'yicha qiymati.
  

Moliyaviy ko'rsatkichlar orasida quyidagi koeffitsientlar alohida o'rin tutadi:

• 
  joriy barqarorligi;
  
• 
  o'z mablag'i bilan ta'minlanganlik;
  
• 
  to'lov qobiliyati
  

Bu koeffitsientlarning aniqlangan qiymati korxona moliyaviy liisoboti tuzulishi qoniqarli yoki qoniqarsiz. korxonaiii esa to'lov qobiliyati Yaxshi yoki yomon deb hisoblash uchun asosdir.
Auditor auditorlik tekshirishi dasturini tuzish chog'ida unda qanday tahliliy amallanii o'tkazishni nazarda tutayotganini hamda ularni o'tkazish uchun ma'lumotlami qancha hajmda to'plash zarurligini ko'rsatishi kerak. Bunda boshqa omillardan tashqari mamlakatdagi umumiy iqtisodiy vaziyat ham hisobga olish kerak. chunki. masalan. iiiflyatsiya darajasi yuqori sharoitda turli hisob davrlarida hisobvaraqalar bo'yicha qoldiqlarning mutlaq qiymatiiii taqqoslash amali hech qanday axborot bennaydi.
Moliyaviy hisobotni tekshirish boshlangan paytda auditor balans va uning boshqa shakllarining mazmimini ko'rib chiqib. ulaming orasidan tekshirilishi lozim bo'lgan aniq elementlami ajratib oladi. Bu elementlar va segmentlar orasidan quyidagilami ajratib ko'rsatish mumkin:

1. 
   balans bo'limlari va ularning nisbati (ular yiizasidan tahliliy hisobotlar odatda xo'jalik yurituvchi sub'ekt va auditor tomonidan amalga oshiriladi);
   
2. 
   balansning bo'limlari va ularning bo'limlari ichidagi o'zaro nisbati (auditor hisobotdagi qoldiq summalaiiiing haqiqiyligini, ularning o'zaro nisbati to'g'riligini axborotning faqat balans bilan emas. boshqa shakllar. doiniiy liisob yozuvlari bilan o'zaro muvofiqligini tekshiradi);
   

v) hisob registrlaridagi yozuvlar. boshlang'ich hujjatlar (faqat buxgalteriyaga oid emas. shu bilan birga shartnomaga oid hujjatlar va boshqalar hamdir).
Auditor o'z vazifasini bajarar ekan hisobotdagi axborotning har bir alohida elementi ishonchliligini tasdiqlovchi alohida dalillami to'playdi. Dalillar nazorat qilishda. testlash chog'ida hamda u yoki bu xo'jalik operatsiyalarining mohiyatini teksliirish chog'ida to'planadi.
Yillik moliyaviy hisobot to'g'risida ishonchli ahborot olishdan kim ko'proq manfaatdorligi nuqtai nazaridan bu masalaga yana qaytaylik va ularni ichki va tashqi manfaatdor tomonlarga ajrataylik (3.1cliizma).
Tashqi foydalanuvchilardan ba'zilari ko'p hollarda moliyaviy hisobotni ishonchliligini tasdiqlovchi o'zlari uchun zarur iqtisodiy axborot - qo'shimcha dalillami olishni xohlaydilar. Bimi ular o'zlari mustaqil qilishlari yoki tegishli teksliirish o'tkazishni boshqa mustaqil mutaxassislarga topshirislilari mumkin.
Umuman ishonchli buxgalteriya axboroti muhim vazifani bajaradi. Bu axborot bozor iqtisodiyotida (sanab o'tilgan foydalanuvchilar orqali) mehnat, tovarlar. kapital bozori samaradorligini oshirishga yordam beradi. Biroq buxgalteriya axborotining ishonchliligi faqat auditga emas. mamlakatdagi hisob siyosatiga ham bog'liqdir.