Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi va falsafa fakulteti turkiy tillar kafedrasi

I.5. Orttirma nisbat (Ettirgen çatı).
Orttirma nisbatdagi fe’llar ish-harakatning amalga oshishida boshqa biror shaxs yoki vosita bo`lishini ifodalaydi. Asosiy qo`shimchalari –Dır-/-Dur-, -(I)t-/-(U)t-, -(I)r-/-(U)r, -Ar-, Dar-, -(I)z-/-(U)z- dir.
al-/al-dır-, başla-/başla-t-, çık-/çık-ar-, doy-/doy-ur-, geç-/geç-ir-, git-/gid-er-, dön-/dön-der-, dön-dür, em-/em-iz-ir->emzir- kabi
Bu qo`shimchalarning hammasining vazifasi bir xildir. Orttirma nisbatda gapning egasi asosan ish-harakatni bajargan emas, balki bajartiruvchidir. Bir fe’l vositasida ish-harakat ikkinchi yoki uchinchi egaga bajartirilmoqdadir: dal-/dal-dır-/dal-dır-t-, kır-/kır-dır-/kır-dır-t-, geç-/geç-ir/ geç- ir-t, piş-/piş-ir-/piş-ir-t-, söyle-/söyle-t/söyle-t-tir- kabi. Shu tariqa orttirma nisbatning ikkita muhim vazifasi yuzaga chiqadi. Bulardan biri o`timsiz fe’llarni o`timli holatga keltirish bo`lsa, ikkinchisi o`timli fe`llarning bajargan ish-harakatini egadan boshqa, ikkinchi yoki uchinchi shaxsga bajartirishdir.
-(I)t-/-(U)t- qo`shimchasi ko`p qo`llaniluvchi qo`shimchalardandir. Unli yoki r, lundosh tovushlaridan biri bilan tugagan yoki ko`p bo`g`inli fe’l negizlaridan keyin keladi:
benze-/benze-t-, boşa-/boşa-t-, çiğne-/çiğne-t-, tüne-/tüne-t-, çağılda-/çağılda-t-, fıkıda-/fıkırda-t-, gümbürde-/gümbürde-t-, azal-/azal-t- kabi.
-(I)t-/-(U)t-qo`shimchasi kam miqdorda bo`lsa ham, k, p, ç, m undoshlarining biri bilan tugagan bir bo`g`inli fe’llardan keyin ham qo`shiladi: ak-/ak-ıt-, kok-/kok-ut-, sark-/sark-ıt-, ürk-/ürk-üt, sap-/sap-ıt-, dam-/dam-ıt-, sürç-/sürç-üt- kabi.
Celal o adamı kendisine çok benzetiyor, yaptıklarını da kendi yetenekleri, kendi kafa yapısı için mümkün görüyordu (T. Buğra, D, 37)(Jalol u odamni o`ziga juda o`xshatdi, qilgan ishlari va qobiliyatlarini ham).


Ben yine sustum. Nüzhet analtıyordu(P. Safa, DHK, 30)(Men yana jim turdim. Nuzhat tushuntirardi).

Yağmurdan sonra solgun bir kış güneşi çıkmış, evlerin kerpiç duvarlarını aydınlatmışti (S. Çokum, AB, 204)(Yomg`irdan keyin qishning zayif quyoshi chiqqan, uyning g`ist devorlarini yoritib turardi).

Gözlerimi süzdüm, açtım, güldürdüm(E.Işınsu, KDA, 61) (Ko`zlarimni yumdim, ochdim, kuldirdim).

Fırsat verilse, memleketi hatta bütün dünyayı birkaç günde düzeltecek fikirler ileri sürdükleri halde, kıravatalrını düzeltmekten güçsüzdürler (K. Tahir, EŞİ, 178-179)(Imkon berilsa, mamlakatni, hatto butun dunyoni bir necha kunda o`zgartirib yuboradigan fikrlari kravatlarini tuzatishga kelganda ojizlik qilib qoldi).
-(I)r-/-(U)rqo`shimchalari uzoq vaqt davom etuvchi ish-harakat, holatni bildirganfe’llarga qo`shiladi. ç, ş, t kabi til-tish va g, ytil orqa undoshlari bilan tugagan bir bo`g`inli fe’llarga qo`shiladi: art-/art-ır-, aş-/aş-ı-r-, bat-/bat-ır-, bit-/bit-i-r-, doy-/doy-u-r-, duy-/duy-u-r, düş-/düş-ü-r-, geç-/geç-i-r-, göç-/göç-ür-, iç-/iç-i-r-, kaç-/kaç-ır-, piş-/piş-ir-, şiş-/şiş-ir-, yat-/yat-ır- kabi.
Yolcu ışıklara baktıkça kendini siyah rüzgarlar eline düşüren deliliğini düşünme ve uzaklarda bıraktığı ılık bır oda ile dost bir lambayı içi sızlayarak hatırlar (A. Haşim, FS, 419).
O`zbek tilshunoslaridan X. Hamidov va Z. xudoyberganovaning “Turk tilining nazariy grammatikasi” kitobida esa turk tilidagi fe’l nisbatlari quyidagicha tahlil etilgan: