Тошкент кимё – технология институти

10-MA`RUZA 
POLIMERLARNI POLIMERLAR BILAN VA POLIMERLARNI 
METALLAR BILAN BIRLASHTIRISH 
Polimerlarni qayta iShlaShda va ulardan buyum olishda polimerlarni 
polimerlar bilan va polimerlarni metallar bilan birlaShtiriShning bir qator usullari 
mavjud va ular asosiy operatsiyalar qatoriga kirali. Bunda biriktirilgan 
materiallarning mustahkamligi biriktiriShda hosil bo`lgan boqlaniShga juda ham 
boqliq bo`ladi va bu olingan materialning sifatini ko`rsatadi. Ma`lum 
ekspluatatsion xossaga ega bo`lgan buyum olish uchun payvandlaSh (svarka), 
changlatiSh (napilenie), metall bilan qoplaSh va elimlaSh (skleivanie) qo`llaniladi.
Polimerlarni payvandlaSh. 
Ajralmas boqlanishlar barpo qilishda har xil usullar bilan ularning 
boqlaniSh yuza chegarasida kuchli fizikaviy va kimyoviy boq hosilqilishdir. Agar 
texnologiya to`qri tanlangan bo`lsa, payvandlaSh chegarasi umuman yo`qolishi 
mumkin va olingan buyum monolit holatda bo`ladi.
Payvand 
boqlaniSholish 
uchun 
qo`llaniladigan 
texnologik 
sxema 
quyidagidan iborat: 
1)
Payvandlanadigan yuzalarni tayyorlaSh (mexanik kirlanishlar, 
moylanishlar, oksidlanishlardan tozalaSh); 
2)
Yuzalarni bir-biriga kontaktga keltiriSh; 
3)
SiqiSh bosimi, isitiSh, eritmalar va kimyoviy reagentlar ta`sir ettiriSh; 
4)
Yuqori haroratda uShlab turiSh yoki sovitiSh; 
5)
Mexanik iShlov beriSh (zaruriyat tuxilganda). 
PayvandlaSh jarayoni uzlukli yoki uzluksiz bo`liShi mumkin. Uzluksiz 
jarayon list va plyonkadan uzluksiz payvandlaSh chok hosil tufayli upakovka 
materiallari olishda qo`llaniladi.
PayvandlaSh uchun barcha tipdagi termoplastlar, to`rsimon polimerlar va 
zinapoya tuziliShiga ega bo`lgan makromolekulali polimerlar va boshqalar.
PayvandlaSh elimlaSh, zaklepka bilan birlaShtiriSh, agar payvandlaSh 
lozim bo`lgan detalni kogeziya energiyasi zichligi bir xil bo`lgan polimerlardan 
iborat bo`lsa, boltlar yordamida biriktiriSh mumkin bo`lmasa hamda juda katta 
iShlab chiqarish jarayonini talab etsa, presslaSh usullariga haraganda afzal 
qisoblanadi.
Ajralmas boqlanishlarhosilqilishdagi usullarni tanlaShda payvandlaSh 
jarayonida sodir bo`ladigan fizik-kimyoviy jarayonlarni biliSh kerak. Ikki asosiy 
jarayon polimer detallari yuzalarini biriktiriShga olib keladi: atomlararo yoki 
molekulalararo boqlanishlar. Atomlararo payvandlab boqlaniShda kimyoviy 
jarayonlar, ikkinchi holatda esa fizikaviy, ya`ni diffuzion jarayonlar sodir bo`ladi.

---

82 
Metallashtirilgan plastmassalar. 
Ularning metall va plastmassalar bilan solishtirganda afzalligi. 
Metallga nisbatan 
Plastmassaga nisbatan 
1.Arzon xom ashyo 
1. Dekorativ tashqi ko`rinishi yuqori 
2. Zichligi kam (4-9 marta) 
2. Atmosfera, erituvchilar, nur ta`siriga 
chidamli 
3. Oddiy usul bilan buyum tayyorlash 
mumkin 
3. Kimyoviy ta`sirga chidamli 
4. Silliq yuzali buyum olish oson 
4. Issiqlik ta`siriga chidamliroq 
5. Murakkab detallarni quyish oson 
5. Edirilishga chidamli 
6. Korroziyaga chidamliligi yuqori 
6. Yuza issiqlik o`tkazuvchanligi yaxshi 
(yuqori) 
7. Issiqlik va elektr o`tkazuvchanligi 
kam 
7. Payvandlab biriktirish imkoniyati bor 
8. TovuShni yomon o`tkazadi 
8. Mexanik mustahkamligi yuqoriroq 
9. Ezilishga turg’unligi yuqori 
9. PardozlaSh imkoniyati keng 
Diffuzion jarayonda termoplastlarni payvandlaShda polimerlarni oquvchan 
holatda bo`liShida makromolekulalarni yoki ularni kismlari (diffuziyasi orqali 
o`rta qatlam boq hosil bo`ladi). 
Buni payvandlaSh yuzasini qizdiriSh yoki eritmalar ta`sirida olib boriSh 
mumkin. SHuning uchun payvandlaSh issiqlik diffuziyasi va eritmalar 
diffuziyalariga bo`linadi.
Diffuzion payvandlaSh 
Diffuzion payvandlashning bir necha turlari mavjud: qizdirilgan asbob 
orqali; issiq gaz bilan; infraqizil nurlar bilan; TVCH yordamida ta`sir etish orqali. 
Shuningdek polimerni payvandlaShni uning eritmasi iShtirokida ham bu jarayonni 
olib boriSh mumkin.
Payvandlashni asosiy texnologik parametrlari quyidagilar: harorat (T
k
), isitiSh 
vaqti (τ
K
), payvandlanadigan yuzani siqiSh bosimi (R) hamda payvandlanadigan 
chokni bosim ostida sovitiSh vaqti.
PayvandlaSh 
diffuzion 
jarayon 
desak, 
ya`ni 
segment 
yoki 
makromolekulalarni ikki qatlami orqali o`tiShi unda isitiSh vaqti quyidagicha 
aniqlanadi: 
τ
k
= τ
0
exp(D/RTk) 
bu erda
τ
0
- diffuzion jarayon vaqti; 
D - diffuzion jarayonini aktivlash energiyasi. 
Ikki yuzani bir-biri bilan kontaktlaSh vaqti va bosimi materialni 
qovuShqoqligiga boqliq. Yuqori qovuShqoqlikka ega bo`lgan polimerlarda 
makromolekulani 
diffuziyasi 
sekinlaShgan 
bo`ladi, 
Shuning 
uchun 
payvanlanadigan yuzani yuqori bosim qiymati payvandlanadigan ikki yuzani 
kontaktini va polimer segmentlarni diffuziyasini yaxshilashga olib keladi, lekin 

---

83 
ortiq yuqori bosim payvandlangan chokni xaddan taShhari yupqalaShga olib 
keladi va agarda plyonkani birlaShtirayotgan bo`lsak materialni chokdan siqib 
chihariShga olib keladi. PayvandlaSh niqoyasiga etganda chok T Tyum.temp 
gacha sovutiladi. SovitiSh bosim ta`siridan keyin amalga oShirilsa talabga to`qri 
keladi.
Xar xil polimerlarni payvandlaShda har xil qo`Shimchadan yoki statik 
sopolimerdan (interpolimer) foydalaniladi. Odatda, bularni makromolekulasi 
tarkibidagi 
zanjir 
polimerlarni 
molekulalari 
tarkibida 
bo`liShi 
yaxShi 
payvandlaniShga olib keladi.
Yuqori qovuShqoqlikka ega ega bo`lgan polimerlar Shu polimer tarkibiga 
kirgan prisadkalar yordamida payvandlanadi. Bu prisadka tarkibiga plastifikatorlar 
qo`Shilsa yoki molekula massasi kam bo`lgan Shu polimer (oligomer) qo`Shilsa 
payvandlaSh unumli bo`ladi.
PayvandlaSh jarayonida orientirlangan yoki strukturadagi polimerda teskari 
orientatsiya ketiShi mumkin. Kristall polimerlari payvandlanadigan chokini 
sovutganda chokda rekristallizatsiya qam ketadi. Buning natijasida chok 
strukturasi qolgan hajmstrukturasidan farq qilishi mumkin.
PayvandlaSh davrida (issiqlik ta`sirida, sovutilganda) chok atrofida qoldiq 
kuchlaniSh paydo bo`ladi. Bundan qutiliSh uchun payvandlanadigan buyum 
ekspluatatsiyadan oldin ma`lum vaqt ichida uShlab turiSh kerak. SHuning uchun 
payvandlanadigan buyum "termoobrabotka" qilinadi va bu usul qoldiq 
kuchlaniShni 
yo`qotiShga 
olib 
keladi. 
Termoobrabotka 
harorati 
ShishalaniShharoratiga yaqin bo`liShi kerak.