Transport vositalari detallarining ishlash qobiliyatini tiklash I. B. As q arov

 
11.2-rasm. Kukunli eritib qoplash sxemasi:
1-eritib qoplanadigan kukun; 2-lazerli nurlanish; 3- eritib qoplangan 
valik; 4- ishlov beriladigan detalning sirti; V
d
-ishlov beriladigan detalni 
siljitish tezligi; a- kukunni kiritish burchagi; l-nurlanish fokusi bilan 
qoplanadigan sirt orasidagi masofa; L- kukun kiritilish oraliqi. 
Ba‘zan eritib qoplanadigan material oldin sirtga an‘anaviy usul 
bilan plazmali, gaz-alangali, galvanik va boshqa usullar bilan 
chaplanadi, so‗ngra uzluksiz lazerli nurlanish bilan eritiladi. 
Surkama odatda, ikki bosqichda surkaladi. Tayyorlangan sirtga 
mo‗yqalam, valik bilan, botirib olish yoki boshqa usul bilan yelimlovchi 
tarkib surkaladi, unga dozatorlardan foydalanib, eritib qoplanadigan 
(ma‘lum donlilikdagi) kukun, u to‗la suyuq asos qatlamiga shimilganiga 
qadar, sepiladi. 
CO
2
- lazerlar yordamida ishlov berishda kislorodga boy (kraxmal, 
sellyuloza va boshqalar), buning ustiga arzon turadigan organik 
moddalardan foydalanish yaxshi samara beradi. 
Eritib qoplanadigan kukunlarning energetik xossalaridagi farqlar 
ularning issiqlik-fizik xossalari bilan belgilanadi. Buning texnologik 

---

213 
ko‗rsatkichi bo‗lib lazerli eritib qoplash koeffitsiyenti K
l.e.
hisoblanadi, u 
jarayonning ish unumdorligi GE.U/P orqali aniqlanadi. 
P
G
К
У
Э
э
л
/
.
.

, 
bu yerda R – nurlanish ish quvvati. 
Eritib 
qoplangan 
valikning 
balandligi, 
odatda, 
surkama 
qalinligining 0,5-0,8 qismini tashkil etadi va turli materiallar uchun 
eritib qoplash tezligiga qarab o‗zgarib turadi. Tarkibida kremniy bo‗lgan 
xrom-bor-nikel 
kukunlari 
suyuqlanmada 
suyuq 
holida 
yuqori 
oquvchanlikka ega va nisbatan baland bo‗lmagan valiklar hosil qiladi. 
Qiyin eriydigan materiallarni eritib qoplaqda valiklar ancha tik 
shakllarda bo‗ladi, bu nurning suyuqlangan uchastkadan siljishida juda 
yuqori sovish tezligi bilan belgilanadi. 
Lazer yordamida kukunni eritib qoplash uchun 30-50 j/mm2 ga 
teng bo‗lgan pogon energiya qulay hisoblanadi. Poqon (solishtirma) 
energiya ko‗payganida (eritib qoplash tezligi ka-mayganda) eritib 
qoplash unumdorligi materialning tez oqishi, asosning yonib ketishi va 
eritib qoplanishi tufayli pasayadi. 
Lazer nurining bir o‗tishida qalinligi 1,2 dan 3-5 mm gacha 
bo‗lgan eritib qoplangan qatlamlar hosil qilish zarur bo‗lganda kukunni 
bevosita ishlov berish zonasiga eltuvchi gaz oqimida uzatish usulidan 
foydadaniladi. 
Agar eritib qoplash fazoda boshqariluvchi yoy bilan bajariladigan 
bo‗lsa, u holda qalinligi 2-4 mm va eni (2...5) do dan ortiq bo‗lgan 
valiklar hosil qilish mumkin. 
Tekis uchastkalarni eritib qoplash ularning shakli va imkoniyatiga 
qarab zigzag yoki Arximed spirali bo‗yicha, silindrik uchastkalarni esa 
vintsimon spiral yoki uchastkalarning yoylarni tutashtirib, karkas 
chiziqlari bo‗yicha olib boriladi. Bunday eritib qoplash eng past 
operatsion vaqtni ta‘minlaydi: 
,
)
2
(
2
э
о
о
э
v
d
l
d
аR
t


bu yerda 
о
d
– nurning diametri (zichlash yo‗lakchasining eni), mm;
Э
v
– eritib qoplash tezligi, mm/s. 
Turli fraksiyalarning kukunlari uchun (zarrachalarning o‗lchami 
kamida 200 km bo‗lgan kukunlardan tashqari) eritib qoplash tezligi 
ortishi bilan hosil qilinayotgan qatlam qalinligining ortishi kuzatiladi. 

---

214 
Eritib qoplashning eng yuqori tezligi 4...7 mm/s (25.. .40 sm/min) 
bo‗lganda hosil qilingan qoplamlarning qottiqligi 9000...12000 MPa ni 
tashkil etadi. Biroq, bunda qoplama yetarlicha yuqori g‗ovaklik va 
nuqsonli qatlamaning katta qalinligiga ega bo‗ladi. Qoplamaning sifati 
nuqtai-nazardan 1,6-2,5 mm/s (10-15 sm/min) ni tashkil etuvchi qulay 
eritib qoplash tezliklarida eritib qoplangan qotlamlarning qatlamlarning 
past bqattiqligi past bo‗ladi: 8000-9000 MPa. 
Kukun materiallar lazer yordamida eritib qoplanganida eritib 
qoplanadigan qatlam bir jinslilik darajasi va sifati yuqoriligi bilan 
ifodalanadi, taglikka termik ta‘siri uncha katta bo‗lmaydi. 
Ko‗pgina hollardai eritib qoplangan detallarning resursi qoplama-
ning yeyilishga bardoshliligi bilan belgilanadi. 
Moysiz ishqalanishda o‗zi flyuslanadigai kukunlar asosidagi 
qoplamalarning yeyilshiga chidamliligidan 2 marta past bo‗ladi, shunday 
bo‗lsa ham po‗lat 45 ning yeyilishga chidamliligi asosidagi 
qatlamlarning chidamliligidan juda yuqoridir. 
Ishqalanish mashinalari (MT-5,SMT-1) da o‗tkaziladigan sinashlar 
poqonali o‗suvchi yuklamalarning keng diapazonida turli moylash 
materiallari bilan yeyilish dinamikasini ko‗rib chiqishga imkon beradi. 
Bu sinashlar, lazer nuri bilan eritib qoplangan yordamida eritib qoplash 
(detalning umumiy yuzasidan 5...10%) ishlov beriladigan sirti kichik 
bo‗lgan aniq detallarga ishlov beriqda juda yaxshi qo‗llanmoqda. 
Yeyilgan detallarga, masalan, yonilg‗i apparaturasiga, lazer yorda-
mida eritib qoplangan qatlam sinashlarning barcha xillarida seriyalab 
chiqariladigan detallarga taqqoslanganda yeyilishga ancha yuqori bo‗li-
shini ko‗rsatdi. 
Lazerli changitib qoplashda qoplama materiali lazer dastasiga inert 
gaz. yordamida kiritiladi, unda eriydi yoki bug‗lanadi va so‗ngra 
nurlantirilayotgan sirtga erigan zarrachalar yoki bug‗lar tarzida o‗tiradi. 
Changitish uchun kukun materiallar quyidagi xossalarga ega 
bo‗lishi kerak: 
a) zarrachalarning o‗lchamlari lazer nuri uzunligidan qisqa 
bo‗lmasligi, biroq 20 mkm dan ortib ketmasligi kerak (ma‘quli 40...100 
mkm); 
b) changitiladigan material bug‗larining bosimi, uning harorati 
erish haroratidan 500°C ga ortiq bo‗lganida, atrof-muhit bosimidan 1-10 
kPa ga yuqori bo‗lishi zarur; 

---

215 
e) kukunning zarrachalari lazer nurini yetarlicha yuqori darajada 
yutish xususiyatiga ega bo‗lishi kerak, bu talab etilgan haroratgacha 
zarralarning tez qizishini ta‘minlaydi (ko‗pi bilan 0,01 s ichida). 
Lazerli changitib qoplashning optimal parametrlari: lazer nuri 
quvvati 0,8-2,25 kVt, nur dastasi diametri 1-4 mm, dastaning siljish 
tezligi 4-20 mm/s; gaz (ma‘quli argon) sarfi 2-5 l/min, metall kukuni 
sarfi 45-55 mg/s; qoplamaning hosil qilinadigan qalinligi 0,35..1,9 mm. 
Lazer yordamida payvandlash payvand birikma va termin ta‘sir 
zonalarining kichik o‗lchamlarda bo‗lishini va jarayonning yuqori 
tezligikni ta‘minlaydi, biroq eritish chuqurligining cheklanganligi kabi 
muammo mavjud. Lazerlar yordamida titan va nikel asosidagi yaxshi 
payvandlanadi, alyuminiy qotishmalarini nurning toza alyuminiy sirtdan 
qaytishi qiyinlashadi. Shuning uchun alyuminiy uchun yuqori 
zichlikdagi nurlanish quvvati va davomiyligi impulislar qo‗llanadi. 
Katta darzlarni (15-20 mm) lazer yordamida payvandlashda 
materialdan tejaladi, chunki quvvatli lazer nurlanishi qirra-larga ishlov 
bermasdan va eritib o‗tkaziladign materiallardan foydalanmasdan bir 
o‗tishda payvandlashni ta‘minlaydi. 
Lazer yordamida payvandlashning muhum xususiyati ish unumi 
yuqoriligidir, payvandlash 30 mm/s va undan ortiq tezliklarda bajariladi 
va bunda sifatli payvand birikmalar hosil qilinadi. Lazer yordamida 
payvandlashda qoldiq kuchlanishlar yoy yordamida payvandlashdagiga
qaraganda 3-10 marta kamayadi. 
Lazer yordamida payvandlashda metall choki inert gazlar va 
flyusdan foydalanib himoyalanadi. Gaz bilan himoyalashda maxsus 
soplolardan foydalaniladi (11.3-rasm).