Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

2. ASYA HUNLARI VE TÜRK DİLİ

Hunlara ait birçok kelimenin Çince biçimleri farklı bilginler tarafından

Türkçe olarak açıklanmıştır. Talat Tekin "Hunların Dili" adlı kitabında bun­
lardan 17'sini kendi görüşlerini de ekleyerek belirtmiştir. Çince ve Türkçe
biçim ve anlamlarıyla bu kelimeler aşağıda gösterilmiştir:
çeng-li (gök) tengri (gök, tanrı)

ku-tu (oğul) kut(ı) (kut, ilâhî güç; hazretleri)

şan-yü/tanhu (geniş ve büyük) tabgu/yabgu (kağan, imparator)

60 Ahmet B. ERCİLASUN

king-lu (tören kılıcı) kıngrak (eğri kılıç)

yen-çi/yem-çi (hükümdar eşi) eb-çi (eş, zevce)

teu-lo (mezar) toplu/tuplu (mezar)

tieh-fah (demir) temir (demir)

wo-lu-to/ao-tot (karargâh) ordo/ordu (ordu, karargâh)

ko-po-çen (kapı muhafızı) kapagçı (kapıcı)

pi-te-çen (yazıcı) bitigçi (yazıcı)

hsien-çen (ulak) yamçı (ulak)
hu-lo-çen (hükümdarı kuşandıran) kurlagçı (kuşandırıcı)

ho-la-çen (süvari atlıg/atlag (atlı, süvari)

to-po-çen (yaya) tapançı (tabancı)

a-çen (sarayın mutfak bölümü) aşçı (aşçı)

hu-lo (silâh) kural (silâh)
teu-lu/tou-lu (töreye uymak,

sadakat) törü/törö (töre, kanun) (Tekin 1993)

Yukarıdaki sözlerden son dokuzu Tabgaç dönemine (M.S. 338-557) a-ittir. Çincede r sesi bulunmadığı için Türkçe sözlerdeki r, ya / ile gösterilir veya hiç gösterilmez: çeng-li / tengri, king-lu / kıngrak, wo-lu-to / ordu, teu-lu / törii, tieh-fah / temir. İl, tuğ, börü gibi Türkçe sözlerin de Çince biçimle­ri, Hunca kelimeler olarak Çin kaynaklarında yer almaktadır (Kafesoğlu 1996: 57). Çin kaynaklarında geçen Hyung-nu (Hun) kelimelerinin sayısı Pulleyblank'a göre 190'dır. Maenchen-Helfen ise yüzlerce kelimeden bah­seder (Tekin 1993: 9). Şu hâlde Çin kaynaklarında açıklanması gereken daha pek çok Hunca söz vardır.

Çin sülâlesi tarihinde, M.S. 329'da geçen bir olay vesilesiyle, Çin ka-rakterleriyle tespit edilmiş iki cümle vardır. Çin sülâlesi tarihi Çin-şu, 10 karakterden oluşan bu cümlelerin (beytin) Hunca olduğunu belirttiği gibi her karakterin Çince anlamını da vermiştir. Olay Çin-şu'da şöyle anlatılmıştır:

"Hükümdar Şi Lo, Hsiung-nu'lara mensup Ho kabilesinden geliyordu. Başka bir Hsiung-nu lideri Liu Yao da Şi Lo'nun rakibi idi. Liu Yao, Kuangçu'nun on birinci yılında (329) ordusu ile geldi ve Lo-yang'ı kuşattı. Şi Lo, hemen Liu Yao ile savaşmak istiyordu. Fakat buyruğu altındaki ku­mandanların hiçbiri bu fikri uygun bulmadı. Şi Lo, bunun üzerine çok sevdi-

TÜRK DİLİ TARİHİ 61

ği ve saydığı Hintli rahip Fo-t'u-teng'e danıştı. Fo-t'u-teng daire biçimindeki bir çanı salladı ve çıkan sese göre Ho dilince şu kehanette bulundu:

siu-k'i t'i-li-kang puh-koh kü-t'u-tang

Siu-k'i Ho dilinde 'ordu', t'i-li-kang da 'çıkmak' anlamındadır; puh-koh Liu Yao'nun ünvanıdır, kü-t'u-tang da 'tutmak, yakalamak' demektir. Bu sözcükler toplu olarak 'Ordu savaşmak için çıkacak ve Liu Yao'yu tutacak' anlamına gelir." (Tekin 1993: 37).

Hintli rahip Fo-t'u-teng'in Hun dilindeki kehanetini gösteren Çince ka­rakterler iki ünlü Sinolog tarafından aşağıdaki şekilde seslendirilmiştir (Te­kin 1993: 40, 53):

B. Karlgren : siog tieg t 'iei lied kang b 'uok kuk g 'iu t 'uk-tang E. G. Pulleyblank: sux-keh the-let-kang buk-kok goh-thok-tang

Şiratori (1902), Ramstedt (1922), Bazin (1948), Gabain (1950), Tekin (1993) gibi Türkologlar, 10 karakterlik bu ibarenin Hun Türkçesindeki biçim ve anlamını bulmaya çalışmışlardır.

Ramstedt'in bulduğu biçim ve anlam şöyledir:

Süke tahkıng (talıkang) bü'güg (ügeg) tutang = Savaşa çıkın, bügüyü t düşman hükümdannı) tutun! (Tekin 1993: 39-40).

Talat Tekin'in bulduğu biçim ve anlam ise şöyledir:

Sü:ke tılıkang bugukgı tuktang = Savaşa çıkın, Buguk'u (küçük geyiği veya liderciği) tutun! (Tekin 1993: 46-53).

Gerek Ramstedt, gerek Tekin Doğu Huncaya ait bu ibarenin 1-r (Bul-gar-Çuvaş) Türkçesine ait olduğu görüşündedirler; çünkü Köktürkçedeki taşıkmak (çıkmak) kelimesi burada talıkmak / tılıkmak biçiminde, yani ş yerine / ile geçmektedir (Tekin 1993: 53-55).

Türkler ve Türk dili için bu ibarenin önemini şöyle belirtebiliriz:

1. 
   Çinceleşmiş bir söylenişle de kaydedilmiş olsa, bu iki cümle Türkçe
   olarak tespit edilmiş bulunan en eski (M.S. 329) cümlelerdir; üstelik keli-
   melerin anlamları da Çince olarak verilmiştir.
   
2. 
   Hükümdar Şi-lo'nun Hyung-nu'ların Ho boyundan olduğu ve cüm-
   lelerin de Ho dilinde söylendiği Çin kaynağında açıkça ifade edilmiştir. Dört
   kelimelik iki cümle Türkçe olarak okunup açıklanabildiğine göre Hyung-
   nu'ların Türklüğünden de şüphe etmeye gerek yoktur.
   
3. 
   Hükümdar Şi-lo, büyük Hun hanedanı 216'da yıkıldıktan sonra Ku­
   zey Çin'de kurulan küçük ve kısa ömürlü Hun devletlerinden biri olan 2.
   Cao devletinin hükümdandır. Şi-lo, doğu Hunlarından idi. Demek ki büyük
   

62 Ahmet B. ERCİLASUN

Hun hanedanından sonraki küçük Hun devletlerinde de Hun Türkçesi kulla­nılmaya hiç olmazsa bir süre devam etmiştir.

4. Bütün Hunların olmasa bile en azından Doğu Hunlarının Türkçesi bir l-r Türkçesi idi. Ş yerine l, z yerine r kullanılması daha sonraki Bulgar ve Çuvaş Türklerinin özelliğidir. Moğolca da bir l-r dilidir. Bulgar ve Çuvaşlar dışındaki bütün Türklerin dili ş-z Türkçesidir.