Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

Et-Tuhfetü'z-Zekiyyefi'1-Lügati't-Türkiyye

15. yüzyılın başlannda yazılmış Arapça-Türkçe bir sözlük ve gramerdir. Sözlük bölümünde Arapça kelimeler alfabetik olarak sıralanmış; her harfte Önce isimler, sonra fiiller ve bunların Türkçe karşılıkları verilmiştir. Gramer

TÜRK DİLİ TARİHİ 391

bölümünde morfoloji ve sentaks konulan yer almaktadır. Eserdeki Türkçe kelimelerin sayısı 3000'e yakındır (Atalay 1945: XV).

Eserin yazıldığı tarih ve yer bilinmemektedir; ancak eldeki tek yazma­nın ilk sahifesi kenarında bulunan ve 829 (1425) tarihini gösteren çıkmadan Tuhfe'nin 1425'ten önce yazılmış olması gerektiği anlaşılmaktadır (Atalay 1945: XIII). Başında ve sonundaki bazı ilâvelerden Mısır'da yazıldığı belli olmaktadır (Karamanlıoğlu 1994: XXIII).

Eserin tek nüshası İstanbul'da, Beyazıt Kütüphanesi Veliyüddin Efendi bölümündedir. Arapça kelimeler siyah, Türkçe kelimeler kırmızı mürekkeple yazılmıştır.

Et-Tuhfe'nin diğer sözlüklerden en önemli farkı, giriş bölümünde yaza­rının "Bu kitapta Kıpçak diyeleği üzerine dayandım; çünkü en çok kullanılan odur. Burada Türkmen diyeleğini -sıkışmadıkça- söylemedim" kaydıdır (Atalay 1945: 3). Atalay'ın "diyelek" olarak çevirdiği kelime özgün metinde "lüga"dır. Gerçekten de Memlük sözlükleri içinde Kıpçak konuşma diline ait özellikler en çok bu eserde görülür.

Tuhfe'den ilk defa 1922'de Fuat Köprülü bahsetmiştir. Ancak 1945'teki Besim Atalay yayınına kadar bu eser Türkologların pek dikkatini çekmemiş­tir (Atalay 1945: X-XI). Aslında 1940'ta Zajaczkowski, Fransızca bir maka­leyle eseri etraflı bir şekilde tanıtmıştı. T. Halasi-Kun da 1942'de Budapeş­te'de eserin fotokopisini yayımlamıştı. İlk ilmî yayın Besim Atalay'a aittir: Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lugat-it-Türkiyye, TDK, İstanbul 1945, Yayında ese­rin tıpkıbasımı, tercümesi ve gramatikal dizini verilmiştir. Dizinde başka lehçe ve sözlüklerle karşılaştırmalar da vardır.

Tibor Halasi-Kun, eser üzerinde 1942'den itibaren çalışmaktaydı. 1945'te Atalay'm kitabı yayımlanınca iki bilgin arasında tartışma çıktı. Halasi-Kun DTCF Dergisinin V. (1947) ve VII. (1949) sayılarında yazdığı yazılarla Atalay neşrini eleştirdi.

Tuhfe'nin Rusça neşrini E. İ. Fazılov ile M. T. Ziyayeva yaptı: İzkannıy dar tyurkskomu yazıku. Grammatiçeskiy traktat XIV veka na Arabskom yazıke, Taşkent 1978.