Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

El-Kavânînü'1-Külliyyeli-Zabti'l-Lügati't-Türkiyye

15. yüzyıl başlarında, Arap dilinde yazılmış bir Türk grameridir. Eserin adı sade bir şekilde "Türk Dilinin Genel Kuralları" olarak Türkçeye çevrile­bilir. Yazarı ve yazılış tarihi belli değildir. 15. yüzyıl başlarında Kahire'de yazıldığı tahmin edilmektedir (Toparlı vd. 1999: III).

El-Kavânîn'in diğer Memlük sahası dilcilik eserlerinden ayrılan en ö-nemli yönü, sözlük bölümünün olmayıp sadece gramerden ibaret bulunması­dır. Ancak gramer içinde yer yer kelime listeleri verilmiştir. Eser; fiil, isim ve ekler olmak üzere üç baba (bölüme) ayrılmıştır. Hâtime (sonuç) kısmında da fiillerin teklik 2. şahıs emir biçimleri liste hâlinde verilmiştir.

Kavânîn yazarı, eserinin mukaddimesinde Türk olmadığını, ancak Türklerle çok düşüp kalktığını ve ısrar üzerine bu kitabı yazdığını belirtmiş­tir (Toparlı vd. 1999: 1). Yazarın, Türkmenlerin -sIn emir ekini -sUn şeklin­de (w, ü ile) okuduklarını belirttikten sonra yaptığı şu uyarı çok dikkat çeki­cidir: "Türkmence Türkçe değildir. Bundan dolayı bazı yerlerde dikkatli olman, sakınman ve konuşmaman için seni uyarıyorum. Çünkü Türkmence, Türklerce müstehcen ve onu konuşan ise hakir sayılmaktadır." (Toparlı vd. 1999:7).

Kıpçak muhitindeki yazarın bu ifadesi 15. yüzyılda Kıpçak Türklerinin Türkmenlere ve Türkmenceye (Anadolu ve Azerbaycan'da yaşayanlara ve onların dili olan Eski Oğuz Türkçesine) nasıl baktıklarını göstermektedir. 15. asırda Kıpçaklar kendi dillerini Türkçe saymakta; Anadolu ve Azerbay­can'da yaşayanların dillerini ise Türkçe saymayıp Türkmence olarak adlan­dırmaktadırlar. Yazarın "fasih Türkçe"den ne anladığı da evet maddesinde belirtilir: "Evet'i fasih konuşan bir Türk'ten işitmedim. Onu yalnız Türk­menler kullanır. Harici Timurlenk ile yürüyüp Kahire'ye gelen Türklerden evet yerine beli duydum." (Toparlı vd. 87). Bu ifadelerden anlaşıldığına gö­re, yazar Türkistan'da kullanılan Türkçeyi fasih (doğru) saymaktadır.

El-Kavânîn'in tek nüshası vardır ve İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa bölümünde saklanmaktadır. Bu yazmada da Arapça kelimeler siyah mürekkeple, Türkçe kelimeler kırmızı mürekkeple yazılmıştır; Türkçe kelimeler harekelidir.

El-Kavânîn ilk defa Kilisli Rifat tarafından 1928'de İstanbul'da, Türki­yat Enstitüsü yayını olarak basılmıştır. Fuat Köprülü'nün önsözünün de yer aldığı bu yayında eserin hatime kısmı bulunmamaktadır. S. Telegdi 1937'de, Kilisli neşrine dayanarak eserin Almanca fihristini ve bazı gramer özellikle­rini yayımlamıştır (Karamanlıoğlu 1994: XXV).

394 Ahmet B. ERCİLASUN

Son olarak Recep Toparlı, Sadi Çögenli ve Nevzat H. Yanık tarafından eserin ilmî yayını yapılmıştır: El-Kavânînü'l-Külliyye li-Zabti'l-Lugati't-Türkiyye, TDK, Ankara 1999. Bu çalışmada eserin tıpkıbasımı, tercümesi ve Türkçe kelimelerin gramatikal dizini bulunmaktadır.