Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-i Türkî ve Acemî ve Mugalî

1343 yılında Halil bin Muhammed el-Konevî adlı Konyalı bir Türk ta­rafından yazılmış veya istinsah edilmiş bir sözlük ve gramerdir. Eseri ilk neşreden Houtsma yazılış tarihini 1245 olarak vermişse de Barbara Flemming 1968'de Der Islam'da yazdığı bir yazıyla "bu tarihi 1345 diye düzeltmiştir. N. Poppe de bu tarihi 1343 olarak vermiştir" (Eren 1998: 177). Tercüman'ın 63 yaprağı Arapça-Türkçe sözlük ve gramer, 13 yaprağı Moğolca-Farsça sözlüktür. Eserin tek nüshası vardır ve Hollanda'nın Leiden Akademisi Kütüphanesindedir.

390 Ahmet B, ERCİLASUN

Tercüman; 1) İsimler, 2) Fiillerin mastarları ve emir biçimleri, 3) Keli­me ve fiil çekimleri, 4) Cümle kuralları olmak üzere dört kısma ayrılır. Türkçe kelimeler kırmızı mürekkeple yazılmıştır ve harekelidir. İsimler ko­nulara göre (tematik olarak) sıralanmıştır. Gökle ilgili, yerle ilgili kelimeler, bitkiler, hayvanlar, yiyecek-içecekler, giyecekler, sayılar vb. konular arasın­da melik ve melike isimleri, kadın isimleri de vardır. Fiiller bölümü, Arapça emir biçimindeki fiillerin alfabetik sırasına göre düzenlenmiştir. Üçüncü kısım fiil kipleri hakkında bilgi vermekte, kiplerin hangi eklerle oluşturula­cağını anlatmaktadır. Dördüncü kısım isim morfolojisine ve bazı edatlara aittir. Eserin gramerle ilgili üçüncü ve dördüncü kısımları çok kısadır (47a-62b). Eserde 2000 civarında Türkçe kelime vardır.

Tercüman, giriş bölümünde harfler hakkında bilgi verirken, Arapçaya mahsus peltek s, ayın, dat gibi harflerin "Halis Kıpçak Türk dilinde" bulun­madığını söylüyor. Daha sonra "Hâlis Türk dili" ile "Türkmen dili"nin fark­lılıklarını gösterdiğinden bahsediyor (Toparlı vd 2000: 1) ve eser içinde 90 civarında kelimeye Türkmence kaydı düşüyor. Bu kayıtlar, Tercüman yaza­rının, Türkmenceye (Oğuzcaya) karşılık Kıpçakların dilini "hâlis Türk dili" kabul ettiğini göstermektedir.

Tercüman ilk defa Martin Theodor Houtsma tarafından 1894'te yayım­lanmıştır: Ein türkisch-arabisches Glossar, Leiden 1894. Bu çalışmada yaz­manın tıpkıbasımı ve Arap harfleriyle yazılmış Türkçe kelimelerin Almanca anlamlan verilmiştir.

Eser üzerinde ikinci olarak A. K. Kurışjanov çalışmıştır: İssledovaniye po leksike starokipçaks kogo pis'mennogo pamyatnika XIII v., Alma Ata 1970.

Son olarak Tercüman; Recep Toparlı, Sadi Çögenli ve Nevzat H. Yanık tarafından işlenmiştir: Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, TDK, Ankara 2000. Bu çalışmada eserin tıpkıbasımı verilmiş, ter­cümesi yapılmış ve eserde geçen bütün Türkçe kelimeler alfabetik dizin ola­rak düzenlenmiştir.

Eserin Moğolca bölümü 1927-28 yıllarında N. Poppe tarafından işlen­miştir.