Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

Bülgatü'l-Müştâk fî Lûgati't-Türk ve'1-Kıfçak

14. yüzyılın ikinci yarısında veya 15. yüzyıl başlarında yazılmış Arap-ça-Türkçe bir sözlüktür. Kitabın yazarı Cemâleddin Ebû Muhammed Ab­dullah et-Türkî adlı bir Türktür. Kitabın ilk sayfasında Ebûbekir adlı bir kişi 855 (1451) tarihinde bu kitabı okuduğunu kaydetmiştir. Bu kayıttaki 855, terminus ante guem'dir; yani eser bu tarihten sonra yazılmış olamaz.

392 Ahmet B. ERCİLASUN

Zajaczkowski'ye göre eserin yazıldığı tarih 14. yüzyıl ortalarına dek gidebi­lir. Yine Zajaczkowski'ye göre eser Suriye sahasında yazılmış olmalıdır (Zajaczkowski 1958: XIV-XV).

Cemâleddin et-Türkî mukaddimesinde kitabını Tercümanı el-Lügati't-Türkiyye (Türk Dilinin Tercümanı) olarak da zikreder.

Bülgatü'l-Müştâk normal sayfa düzeninde değildir. Kelimeler baklava biçiminde dizilmiştir. Her kelime baklava biçiminin bir kenarını oluştur­maktadır. Bir kenar Arapça, bir kenar Türkçe, tekrar bir kenar Arapça, bir kenar Türkçe yazılarak baklavanın dört kenarı tamamlanmıştır. Önceki bak­lava biçiminin kenarı, aynı zamanda yanındaki baklava biçiminin kenarıdır. Bu düzen içinde her sayfada 23 baklava biçimi yanyana ve alt alta sıralan­mış; böylece kitaba estetik bir şekil verilmiştir. Yazarın amacı elbette öğren­ci ve okuyuculara cazip gelecek bir kitap meydana getirmektir. Eser baştan başa harekelidir; Arapça kelimeler siyah, Türkçe kelimeler kırmızı mürek­keple yazılmıştır.

Eserde isim ve fiil bahisleri ayrılmıştır. İsimler tematik olarak (gök, yer, madenler, hayat, ölüm, din, askerlik, hububat, hayvanlar vb.) sıralanmış; fiil bölümü ise Arapça fiillerin alfabe sırasına göre düzenlenmesinden meydana gelmiştir.

Bülgatü'l-Müştâk'ta "Türkmen" ve "Kıpçak" kaydıyla ancak birkaç ke­lime geçmektedir. Özyetgin, yaptığı karşılaştırmalar sonunda daha birçok kelimenin Oğuz-Türkmen sahasına ait olduğunu belirtmektedir (Özyetgin 2001:61).

Bülgatü'l-Müştâk'ın tek nüshası vardır ve Paris'te, Bibliotheque Nationale'de muhafaza edilmektedir.

Eserin ilmî yayınını Polonyalı Türkolog Ananiasz Zajaczkovvski yap­mıştır. İlk çalışma 1938'de yayımlanmıştır. Manuel arabe de la langue des Turcs et des Kiptchaks (epoque del'Etat Mamelouk), Warszawa 1938. Giriş, Türkçe-Lehçe-Fransızca sözlük (isimler) ve Arap harfli metinden oluşmak­tadır.

İkinci cilt 1954'te çıkmıştır: Vocabulaire Arabe-Kiptchak de l'epoque de lEtat Mamelouk, II-eme partie. Le verbe. Warszawa 1954. Eserin fiil bölümü bu çalışmada Türkçe alfabe sırasına göre sıralanmış; anlamları Leh­çe olarak verilmiştir. Arapça-Türkçe bir listeden sonra eserin tıpkıbasımı yer almaktadır.

İlk cildin ikinci baskısı 1958'de yapılmış; bu baskıda isim bölümünün de tıpkıbasımı verilerek eserin ilmî yayını tamamlanmıştır.

TÜRK DİLİ TARİHİ 393