Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50
Yüklə 2,38 Mb.
|
| Koń yılka yorıdım.
Koyun yılında (743) yürüdüm. İkinti süŋüş eŋ ilki ay İkinci savaş (yılın) ilk ay(ında oldu.) Altı yaŋıka tokıdım... Altı defa vuruştum. Tutdum katunın anta altım. Tuttum, hatununu orada aldım. Türk bodun anta ıngaru yok boltı. Türk (Köktürk) kavmi orada tamamen yok oldu (BÇ K 8-10). Bayan Çor babası Köl Bilge tarafından doğu kanadına binbaşı olarak tayin edilmiş; koyun (743) yılının ilk ayında Ozmış Kağan üzerine yürüyerek onu mağlûp etmiş ve hatununu da almıştır. Bayan Çor (Şine Usu) bitigine göre tavuk (745) yılında Karluklar kötü olacağını düşünüp batıya doğru kaçmışlar ve On Oklara sığınmışlardı. Bayan Çor domuz (747) yılında onlarla savaşmış, aynı yıl babası uçmuştu (vefat etmişti). (BÇ K 11-12). Bitigden anlaşıldığına göre Kartuklarla Uygurların arası açılmış ve 745'te Karluklar bertaraf edilmiştir. Kartuklardan önce Basmılları da bertaraf eden Uygurlar böylece tavuk (745) yılında bağımsız kağanlıklarını kurmuş oldular. Dokuz boydan oluşan Dokuz Oğuzlara yönetici olarak Uygur boyunun eklenmesiyle on boy hâline gelen Uygurlara On Uygur denmiştir. Dokuz Oğuz boyu şunlardır:
222 Ahmet B. ERCİLASUN Yukarıdaki dokuz boya Uygur'un da eklenmesiyle On Uygur birliği o-luşmaktaydı. Köktürk anıtlarında Oguz veya Tokuz Oguz olarak geçen bu boyların, Selçuklu ve Osmanlı'yı çıkaran Oğuz boyu ile bir ilgisi yoktur. Uygur birliğini oluşturan Dokuz Oğuzlar görüldüğü gibi 24 Oğuz boyundan tamamen farklı boylardır. Her iki grup için Oğuz kelimesinin kullanılmasının sebebi "Oğuz"un "oklar, kabileler" anlamına gelmesidir. Nitekim r Türkçesi kullanan Bulgar Türklerinde de Tokur Ogur, On Ogur, Otur Ogur (Otuz Oğuz) adlarını taşıyan boy birlikleri vardı. 24 Oğuz boyu ise Türgişler zamanında 5 Nuşepi, 5 Tulu boyu olarak görülen Batı Köktürklerinin 10 okuna (boyuna) dayanır. Bu 10 boya daha sonra bazı Uygur boylarının da katılmış olması ihtimal dahilindedir. Dokuz Oğuz'u yöneten Uygurlar da kendi içinde dokuz uruğa ayrılıyordu. Uygurların dokuz uruğu şunlardır:
Bayan Çor adına dikilen Tes, Taryat ve Şine Usu bitiglerine göre ilk Uygur hanlığı 200 (Tes'te 300), ikinci Uygur hanlığı 80 yıl sürmüştür (Sertkaya 1995: 309). Şine Usu'ya göre daha sonra da 50 yıl Türk Kıbçak oturmuştur (BÇ K 4). Uygur Kağanlığının kuruluşunun ilk yıllarında Bayan Çor tarafından Uygurların eski tarihi bu şekilde özetlenmiştir. Bunu, Uygurların 850'lerde kendi tarihlerine bakış açısı olarak değerlendirebiliriz. Buna göre Türk Kıpçakların oturduğu (hâkim olduğu) 50 yıl en yakın dönemdir ve 682-742 arasındaki ikinci Köktürk çağını ifade etmektedir. Bu dönemde Uygurlar sık sık isyan çıkarmalarına rağmen genel olarak Köktürk hâkimiyetinde kalmışlardır. Uygurlar belki de kendilerini 732'den itibaren bağımsız kabul ediyorlardı. 80 yıllık ikinci Uygur hanlığı dönemi 603-682 arasındaki dönemdir. İrkin Tigin' le başlayıp Tu-ki-çi zamanında Köktürk hâkimiyetine TÜRK DİLİ TARİHİ 223 girdikleri tarihe kadar süren bu dönemde Uygurlar genellikle bağımsız olmakla birlikte çoğu zaman Çin kontrolü altında bulunmuşlardır. Bayan Çor Uygurlarının, bu dönemi bağımsız bir hanlık olarak kabul ettikleri anlaşılmaktadır. İlk Uygur hanlığı olarak kabul edilen 200 veya 300 yıllık dönem ise Bayan Çor döneminden epeyi geride kalmış ve 850'lerde artık efsanevî-leşmiş olan bir dönemdir. Bunu da 552'deki ilk Köktürk kuruluşundan önce yaşanan Kao-çe/Tölis dönemi olarak yorumlayabiliriz. Bayan Çor'un diktirdiği Tes, Taryat ve Şine Usu bitiglerindeki Uygur bakışı, görülüyor ki tamamen Köktürklere göre ayarlanmış; birinci ve ikinci Köktürk dönemleri, bir bakıma Uygur hanlığını inkıtaya uğratan dönemler olarak kabul edilmiştir. Yüklə 2,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|