TüRKİye diyanet vakfi 6 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 6

İBNÜ'D-DEYBA

Ebû Abdillâh (Ebü'l-Ferec, Ebû Muhammed) Vecîhüddîn Abdurrahmân b. Alî eş-Şeybânî eş-Şâfiî e2-Zebîdî el-Abderî (ö. 944/1537) Tarihçi, hadîs âlimi, fakih ve şair.

Buğyetü'l-müstefîd adlı eserinde ken­disi hakkında verdiği bilgilerden ¹³⁹ öğrenildiğine göre4 Muharrem866'-da (9 Ekim 1461) Yemen'in Zebîd şehrin­de doğdu. Bazı müelliflerce Dîba' şeklin­de de okunan ve Nûbe dilinde "beyaz" an­lamına gelen künyesini büyük dedesi Ali b. Yûsuf un lakabından almıştır.¹⁴⁰ Babası onun doğduğu yılın so­nunda Zebîd'den ayrılarak bir daha geri dönmemiş ve Hindistan'daki Diû'da Öl­müştür (876/1471). Çocukluğunu, anne tarafından dedesi allâme Şerefeddin Ebü'l-Ma'rûf İsmail b. Muhammed b. Mübâriz eş-Şâfiî'nin yanında geçirdi. Onun akraba olarak yalnız dayılarından bahset­mesi, Zebîd kadınlarının gurbetçilerle ev­lendikleri ve kesinlikle yerlerinden ayrıl­madıkları yolundaki rivayetleri destekler mahiyettedir.

İbnü'd-Deyba', dayısı Zebîd Kadısı Ce-mâleddin Ebü'n-Necâ Muhammed et-Tayyib b. İsmail b. Mübâriz'den kıraat, Arapça, matematik, ferâiz ve fıkıh. Ye­men ulemâsından Ahmed b. Ahmed b. Abdüllatîf eş-Şerecî'den hadis ve tefsir, Cemâleddin Ebû Ahmed Tâhir İbn Cağ-mân'dan fıkıh dersleri aldı. Hocaları ara­sında İbrahim b. Ebü'l-Kâsım İbn Cağ-mân, Nûreddin Ali b. Ebû Bekir Hattâb. Ömer b, Muhammed el-Fetâ b. Muîd el-Eş'arî, Muhammed b. Abdüsselâm en-Nâ-şirî ve Hasan b. Osman da bulunmakta­dır. 883 (1479). 88S (1481) ve 897 (1492) yıllarında hacca gitti. Üçüncü haccında tanıştığı Hafız Şemseddin Abdurrahmân es-Sehâvî'den Şahîh-i Buhâri ile Şahîh-i Müslim'i dinledi ve ona İbn Hacer e!-As-kalânî'nin Bülûğu'l-merâm'mı okudu.¹⁴¹ Öğrencilerin­den bazı meşhur simalar da şunlardır: İbn Ziyâd el-Gaysî, Seyyid Hafız Tâhir b. Hüseyin el-Ehdel, Ahmed b. Ali el-Müz-câti. Şeyh b. Abdullah el-Ayderûs, Ebü's-Saâdât eİ-Fâkihî el-Mekkî. İbnü'd-Deyba', Tâhirîler'in son hükümdarı el-Melikü'z-Zâfir Âmir b. Abdülvehhâb'dan himaye görmüş. Zebîd Ulucamiİ'ne hadis müder­risi tayin edilerek kendisine şehrin en güzgI yerinde bir ev verildiği gibi ayrıca be­reketli topraklar iktâ edilmiştir. 26-27 Receb 944 (29-30 Aralık 1537) tarihinde Zebîd'de vefat etti ve Bâbü Siham'daki Şeyh İsmail b. İbrahim el-Cebertî Türbe-si'nin yanına gömüldü.

İbnü'd-Deyba', Zebîd ve Yemen tarihi konusunda kitap yazan tarihçilerin en önemlilerindendir ve onun Memlükler'le Osmanlıların Yemen'e girişlerine bizzat şahit olması önemini arttırmaktadır. Eser­leri, özellikle bölgenin 900-923 (1495-1517) yıllarını içeren dönemi için birinci elden kaynaktır ve mahallî tarih yazıcılı­ğının güzel örneklerinin başında gelir. Bu eserler, o yıllarda Aşağı Yemen'deki ŞâfİÎ merkezlerinin başlıcalarından olan Zebîd şehrinin, Resûlîler'in ve Yemen Tâhirîle-ri'nin tarihleri hakkında kaleme alınmış en önemli kaynaklardan sayılmaktadır. İbnü'd-Deyba'ın kitaplarını yazarken da­ha çok şu müelliflerin eserlerinden isti­fade ettiği görülür: İbn Semüre el-Ca'dî, Umâre el-Yemenî, Muhammed b. Yûsuf el-Cenedî, Cemâleddin Abdülbâki b. Ab-dülmecîd el-Kureşî el-Yemânî, Ebü'l-Ha-san Ali b. Hasan el-Hazrecî, Şerefeddin İsmail b. Ebû Bekir el-Mukrî, Afîfüddin Muhammed en-Nâşirî. Kendisinden isti­fade eden tarihçilerden bazıları da şöyle sıralanabilir: îsâ b. Lutfullah b. Mutah-har, Kutbüddİn en-Nehrevâlî, Muham­med b. İsmail b. Muhammed, Muham­med el-Yemenî, Muhyiddin el-Ayderûsî, Ebû Muhammed Muhammed et-Tayyib b. Abdullah.

Eserleri.

1. Buğyetü'l-müstefîd fî ah-bâri medîneti Zebîd. 6 Safer 906'da (1 Eylül 1500) tamamlanan ve bir mukaddi­me ile on babdan meydana gelen kitap, başlangıçtan 900 (1495) yılına kadar Zebîd şehrinin coğrafî durumu, kurucu­su ve kronolojik düzenle siyasî tarihi hak­kında bilgi vermekte ve müellifin kendi biyografisiyle son bulmaktadır. İbnü'd-Deyba', bu eseri BenîTâhir'in durumunu açıklamak amacıyla yazmaya başlamış, buna çok memnun olan Sultan el-Meli-kü'z-Zâfir onu Ödüllendirdiği gibi unut­tuğu bazı noktalan hatırlatarak bunları da kitaba almasını sağlamıştır. Çok sayı­da yazma nüshası bulunan eserin ¹⁴² önce bir kıs­mı Cari Theodor Johannsen tarafından şerh edilip Hisloria lemanae adıyla La­tince'ye çevrilmiş (Bonn 1828), daha son­ra da tamamı Abdullah Muhammed el-Habeşî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut-San'a 1979). Ayrıca Râdî Dağfûs, İb­nü'd-Deyba'ın biyografisini içeren son bölümü ¹⁴³ Yûsuf ŞÜ1-hud da yine tamamını müellifin bu esere yazdığı zeyille birlikte neşretmiştir.¹⁴⁴

2. el-Fazlü'1-mezîd alâ Buğyeti'l-müsteîîd fî ahbâri (medîneti) Zebîd. 923 (1517) yılına, yani son Tâhiri sultanı­nın ölümü ve Memiükler'in Yemen'e giri­şine kadar meydana gelen olayları anla­tan kitap Buğyetü'l-müstefîd'e zeyil ola­rak yazılmıştır. Eseri Muhammed îsâ Sâlihiyye, üzerine hazırladığı yüksek lisans teziyle birlikte Kuveyt 1402/1982 , Yûsuf Şülhud da Fransızca bir mukaddime ve fihrist ekleyerek Buğyetü'l-müstefîd ile birlikte (Beyrut 1983) yayımlamıştır.

3. el-'İkdü'I-bâhir fî târihi devleti Benî Tâhir. Buğyetü'l-müstefîd'ir ihtisarı olup Sultan el-Melikü"z-Zâfir'in isteği üze­rine kaleme alınmıştır.¹⁴⁵

4. Ahsenü's-sülûkiînazmi men vülîiye medînete Zebîd mine'l-mülûk. Tâhirî sultanlarını ve Zebîd tari­hini anlatan recez tarzında telif edilmiş bir eser olup ¹⁴⁶ Râdî Dağ­fûs tarafından yayımlanmıştır. ¹⁴⁷

5. Kurretü'l-'ııyûn üoh-bâri'l'Yemeni'î-meymûn. Buğyetü'l-müstefîd'e zeyil olarak yazılmış, Yemen'in

924 (1518) yılına kadar gelen İslâmî dö­nemine ait şümullü bir tarihidir. Üç bö­lüm halinde hazırlanan eserin birinci bö­lümünde Yemen, San'a ve Aden, ikinci bölümde Zebîd ve burada hüküm süren emîrlerle vezirler, üçüncü bölümde ise Ta­hinler ele alınmaktadır. İbnü'd-Deyba', Resûlîler'le Tahinler hakkındaki önemli kaynaklardan biri olan bu eserinin telifin­de İbn Vehhâs el-Hazrecî'nin (ö. 812/1410) özellikle el-'Ascedü'I-mesbûk ve el-Ki-fâye ve'1-fiâm adlı eserlerinden fayda­lanmıştır.¹⁴⁸ Çok sayıda yazma nüshası bulunan eseri ¹⁴⁹ Muhammed b. Ali el-Ekva' neşretmiştir.¹⁵⁰

6. Hadû'iku'1-en-vâr ve metâli'u'l-esrâr fî sîreti'n-ne-biyyi'l-muhtâr ve 'alâ âlihi'l-muştafî-ne'1-ahyâr. ¹⁵¹

7. Mükeffkâtü'z-zünûb ve mû-cibâtü'I-cenne.¹⁵²

8. el-Mevlidü'ş-şerîf ve kaşâ'id fî medhi'r-Resûl. ¹⁵³

9. Tuhfetü'z-zemenfifezâ'i-ii ehli'I-Yemen. ¹⁵⁴

10- Neşrü'1-le'â-li's-seniyye. ¹⁵⁵

11 .Neşrü'l-mehâsini'l-Yemâniyye fî haşâ3işi'l-Ye-men ve nesebi'l-Kahtâniyye. Yine Ham­mûş tarafından şerhi Neşrü 1-le'âli's-se-niyye ile birlikte yayımlanmıştır. Müelli­fin bunlardan başka Muhtasara Taba-köti'l-Meliki'l-Eşref er-Resûlî ve Kitâ-bü'î-Mfrâc adlı İki eseri daha olduğu bi­linmektedir.¹⁵⁶

İbnü'd-Deyba'ın kaleme aldığı diğer eserleri de şunlardır:

1. Gâyetü'1-mat-lûb ve 'azamü'l-minne fîmâ yağfirul-lâhü bihî mine'z-zünûb ve yûcibü'l-cenne. 885 (1480) yılında yazılmıştır. ¹⁵⁷

2. Keşfü'I-kürbe ti şerhi Du'tfi'1-İmâm Ebî Harbe. 897'de (1492) kaleme alınmıştır. ¹⁵⁸

3. Temyîzü't-tayyib mi­ne'l-habîş mimmâ yedûru çalâ elsine-ü'n-nâs mine'l-hadîş. Sehâvî'nin el-Ma-kâşıdü'l-hasene fî keskin mine'1-ehâ-dîşi'J-müşlehire'ale'l-elsine'sm'm muh-tasandır. ¹⁵⁹

4. Teysîrü'l-vüşûl ilâ Câmfi'I-uşûl. Mecdüddin İb-nü'l-Esîr'in Câmicu'l-uşûl fî ehâdîşi'r-Resûl adlı eserinin muhtasarıdır.¹⁶⁰ Eser İbra­him Canan tarafından açıklamalarla bir­likte Türkçe'ye çevrilmiştir.¹⁶¹

Bibliyografya :

İbnü'd-Deyba", Buğyetil'l-müstefîd (nşr. Ab­dullah Muhammed el-Habeşî), Beyrut-San'a 1979, s. 227-232; a.mlf., el-Faziü'l-mezîd 'ala Bu.ğyeti'1-müstefîd fi ahbârî medînetî Zebtd (nşr, Yûsuf Şülhud], Beyrut 1983, neşredenin girişi, s. 5-21; a.e. (nşr. Muhammed îsâ Salihiy-ye), Kuveyt 1402/1982, s. 5-40; a.mlf.. Tuhfe-tü'z-zemen fi feza'ili ehli'l-Yemen (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1412/1992, neşredenin girişi, s. 11-15, 60-63; a.mlf., Neşrü'l-mehâsi-ni'l-Yemâniyye fi haşa1 işi'l-Yemen ue nesebi'l-$ahtâniyye (nşr. Ahrried Râtib Hammûş), Bey-rut-Dımaşk 1413/1992, neşredenin girişi, s. 5-52; a.mlf.. Hadâ'İku'l-enuâr ue metali'u'l-esrâr /î sîreU'n-nebiyyi'l-muhtâr ue calâ âlihi'l-muş-£a/lne7-a/ıyâr(nşr. Abdullah İbrahim el-Ensârî), Mekke 1413/1993,1, 57-63; Sehâvî.ed-Dau3ü7-lâmi', IV, 104-105; Abdülkâdir el-Ayderûsî, en-Nûrü's-sâ/îr, s. 191-199; Gazzî, el-Keuâkibü's-sâ'ire, !l, 158; lbnü'1-imâd. Şezerât, VIII, 255-256; Muhibbi, Hulaşatü 7-eşer, III, 192-193; Şev-kânî, el-Bedrû'L'Lâli*, 1, 335-336; Serkîs, Mu'-cem, I, 104-105; Brockelmann. GAL, II, 400; SuppL, II, 32, 238, 548; Muhammed Zibâre, E'immetü't'Yemen, Kahire 1952, I, 415; Ziriklî, e/-A'/âm, III, 318; Kehhâle, Mu'cemü'1-mü.'eüi-fin, V, 159; Eymen Fuâd Seyyid. Meşadİru târt-Iıi'l-Yemen fi'l-'aşri'l-İslâmı, Kahire 1974, s. 162-164, 200-205; Ömer Ferruh. Me^âlİmü'l-edeb't 'I-'Arabi fi'l-caşri'i-badiş, Beyrut 1406/ 1985, I, 274-278; Abdullah Muhammed el-Ha­beşî. Meşâdirü'l-rıkrİ'l-lslâmİ fi'l-Yemen, Bey­rut 1408/1988, s. 477-478; Râdî Dağfûs, "İb­nü'd-Deyba' nıtferrihu'I-Yemen ve Zebîd", Hau-UyyâtCL Câmi'aü't-Tünisiyye, sy. 18(Tunus 1980], s. 31-74; G. Rex Smith, "The Tahirids Sultans of the Yemen (858-923/1454-1517) and their Historianlbn al-Dayba", JSS, XXIX/1 (1984), s. 141-154; C. van Arendonk - [G. R3ntz],Mlbnal-Daybaq",£7i'(Fr.).m, 769; Mu­hammed Hâdî Müezzin-i Câmî, "İbn Deybac", DMBİ, III, 523-525; Hüseyin Abdullah el-Ömerî, "'Abdurrahmân b. 'Alî b. ed-Deyba'", Meoşû'a-tü'1-Yemeniyye, San'a 1412/1992, II, 630.