TürklüK ÇAĞDAŞliq

İqtisadi təmayüllü ideologiyalar

Adından göründüyü kimi iqtisadi təmayüllü ideologiyalar iqtisadi görüşlərin əsas yer tutduğu ideologiyalardır. Məlumdur ki, iqtisadi məsələ cəmiyyətin həyatında çox mühüm rol oynayır. Çünki, insanların yaşaması üçün ilk növbədə onların maddi tələbatları ödənməlidir. Ta qədimdən varlı-kasıb, zəhmətkeş və imtiyazlı təbəqələrə bölünmə, sosial ədalətsizlik və başqa bu kimi iqtisadi problemlər cəmiyyətin daimi probleminə çevrilmiş və bu problemlərin həlli üçün müxtəlif iqtisadi təlimlər və ideyalar meydana çıxmışdır. Siyasi hə-rəkatların ideologiyasında isə gəlirlərin bərabər bölgüsü, sosial ədalət, əhalinin rifahı kimi iqtisadi məsələlər həmişə önəmli yer tutmuşdur. Çünki, ideologiyaların və siyasi hərəkatların bu iqtisadi məsələlərlə bağlı görüşləri və xalqa verdikləri vədlər cəmiyyətin etimadını qazanmaq baxımından böyük rol oynamışdır. Ona görə də məhz iqtisadi təmayüllü ideologi-yaların formalaşmasının (sosialist ideyalarının meydana çıxma-sı və s.) əsası qədim dövrlərdən qoyulmuşdur.

İqtisadi təmayüllü ideologiyalarda cəmiyyətdəki problem-lərin, ictimai ziddiyyətlərin əsas mənbəyi kimi iqtisadi problemlər göstərilir və digər (milli, hüquqi, dini və s.) prob-lemlər ikincidərəcəli hesab olunur. Hətta həmin problemlərin yaranması da iqtisadi amillərlə izah olunur. İqtisadi prob-lemlərin həll olunması ilə digər (milli, hüquqi, dini və s.) prob-lemlərin mənasızlaşacağı, ictimai ziddiyyətlərə son veriləcəyi, bəşəriyyətin xoşbəxtliyə qovuşacağı əsaslandırılır. İqtisadi problemlərin həllinə gəlincə isə, bunun üçün iqtisadi sistem müəyyən olunur.

İqtisadi təmayüllü ideologiyalara ən mükəmməl misal XIX əsrin ortalarında yaranmış marksizmdir. Bu ideologiyanın əsası həmin əsrin 40-cı illərində alman mütəfəkkirləri Karl Marks (1818-83) və Fridrix Engels (1820-95) tərəfindən qo-yulmuş, sonradan V.İ.Lenin (1870-1924), G.V.Plexanov (1856-1918) və b. tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu ideolo-giyanın yaradılmasında elmi mənbə kimi klassik alman fəl-səfəsi (İ.Kant (1724-1804), G.V.Hegel (1770-1831), L.A.Fe-yerbax (1804-72) və b.), fransız materialist nəzəriyyəçiləri (J.O.Lamerti (1709-51), P.A.Holbax (1723-89), D.Didro (1713-84), K.A.Helvetsi (1715-71)), ingilis klassik iqtisadi nəzəriyyəçiləri (U.Petti (1623-87), A.Smit (1723-90), D.Ri-kardo (1772-1823) və b.), fransız və ingilis utopik sosializm nəzəriyyəçiləri (T.Mor (1478-1535), T.Kampanella (1568-1639), A.Sen-Simon (1760-1825), S.Fürye (1772-1837), R.Ouen (1771-1858) və b.), orta əsr şərq mütəfəkkirlərinin (N.Tusi (1201-74), İbn Xəldun (1332-1406) və b.) sosial-siyasi nəzəriyyələri və s.-dən istifadə edilmişdir.

Marksizm ideologiyasında fəlsəfi, sosioloji və iqtisadi görüşlər – “Dialektik materializm”, “Tarixi materializm”, “Si-yasi iqtisad” və “Elmi kommunizm” nəzəriyyələrində, dini məsələlər “Elmi ateizm” təlimində öz əksini tapmış, həmçinin hüquq, etika, estetika və b. sahələr üzrə görüşlər formalaş-dırılmışdır.

“Dialektik materializm” təlimində fəlsəfənin əsas məsələsi (şüurun varlığa münasibəti) materialistcəsinə həll olunur, inkişafın səbəbi onun özündə axtarılır, idealistlər tərəfindən yaranışın əsası kimi qəbul olunan “ideal başlanğıc”, “mütləq ideya”, “dünya iradəsi”, “ilahi qüvvə” və s. inkar olunur və dialektika qanunları bu əsas üzərində formalaşdırılır.

“Tarixi materializm” nəzəriyyəsində cəmiyyətin inkişaf qanunları təhlil olunur, cəmiyyətin tarixinə ictimai-iqtisadi formasiyaların biri-birini əvəz etməsi baxımından yanaşılır, ic-timai proseslərdə iqtisadi (maddi) amillərin rolu əsas götürülür, ictimai inkişaf əsasən sinfi (“istismarçı” və “zəhmətkeş” si-niflər) mənafelər baxımından qiymətləndirilir, ictimai dəyi-şikliklərdə xalq kütlələrinin rolu xüsusi qiymətləndirilir, icti-mai ziddiyyətlərin, ədalətsizliklərin inqilab yolu ilə həll oluna biləcəyi əsaslandırılır.

Marksizmin “siyasi iqtisad” təlimində iqtisadi qanunlar təhlil olunur, iqtisadi münasibətlər fəhlə sinfinin mənafeyi baxımından qiymətləndirilir, kapitalist istehsal üsulu (iqtisadi sistemi – Ş.Ə.) ədalətsiz hesab olunaraq tənqid edilir. Kapita-lizmin keçici olduğu, onun yeni – sosialist istehsal üsulu ilə əvəz olunmasının labüdlüyü qeyd olunur. Bu təlimin əsəsını “izafi dəyər” nəzəriyyəsi təşkil edir. “İzafi dəyər” işçinin ka-pitalist tərəfindən haqqı ödənilməyən əməyi ilə yaratdığı (haqqı ödənilən əməyin dəyərinin yalnız işçinin minimum zəruri tələbatlarını təmin etdiyi qəbul olunur) və kapitalist tərəfindən havayı mənimsənilən dəyər kimi qəbul olunur. Təlimdə mü-tərəqqi və ədalətli iqtisadi sistem kimi ictimai mülkiyyətə əsas-lanan sosialist istehsal üsulu müəyyən olunur.

“Elmi kommunizm” nəzəriyyəsi marksizmin digər təlim-ləri ilə sıx bağlı olmaqla, ideoloji hədəflər kimi sosialist inqila-bının, sosializm və kommunizm quruculuğunun qanunauyğun-luqlarını müəyyən edir.

“Elmi ateizm” təlimində dini görüşlər tarixən meydana çıxmış uydurma, elmi əsası olmayan, cəmiyyətin inkişafına mane olan və zərərli ünsür kimi izah edilir və həmin görüşlərə qarşı mübarizənin yolları müəyyən olunur.

Marksizmin özünəməxsus hüquqi görüşləri var. Burada dövlət tarixən sinifli cəmiyyətin formalaşması ilə meydana çıxmış və istismarçı sinfin zəhmətkeş sinif üzərində hakimiyyətini təmin edən qurum kimi qiymətləndirilir. Sinifsiz cəmiyyətə nail olunduğu halda isə, tədricən dövlətin də öz əhəmiyyətini itirəcəyi əsaslandırılır. Marksizmdə demokratiya (“sosialist demokratiyası”) və insan azadlıqları inkar olunmur, lakin bu anlayışlar əsasən əhalinin seçkilər vasitəsiylə dövlət idarəçiliyində iştirakı, irq, milliyyət və cinsdən asılı olmayaraq insanların hüquq bərabərliyi ilə məhdudlaşır. Siyasi, ideoloji və dini azadlıqlar isə tanınmır. Yəni, bu azadlıqlar sosializm prin-siplərinə xələl gətitirsə, ona məhdudiyyət qoyulur.

Marksizmdə milli haqlar və azadlıqlar da inkar olunmur, hər bir millətin öz milli varlığını qoruyub saxlamaq hüququ tanınır, lakin sosializmin prinsiplərinə zidd sayılan hər bir milli ənənə rədd edilir, həmçinin, cəmiyyətdə iqtisadi məsələlər, o cümlədən sinfi ziddiyyətlərin həlli əsas götürüldüyündən milli məsələlərin həlli ikincidərəcəli hesab olunur.

Marksizmin son hədəfi olan Kommunizm quruluşu ictimai mülkiyyətə, əmək və gəlir bölgüsü “hər kəsdən qabiliyyətinə, hər kəsə tələbatına görə” prinsipinə, sosial bərabərliyə və sinif-siz cəmiyyətə əsaslanan bir quruluş kimi müəyyən edilmişdir. Sosializm onun birinci fazası sayılır.

Marksizmin ideyalarından müxtəlif siyasi hərəkatlar ya-rarlanmış, həmçinin bu ideologiyada müxtəlif dəyişikliklər – “təftişçilik” (E.Bernşteyn (1850-1932), K.Kautski (1854-1938), K.Renner (1870-1950), F.Adler (1879-1960), O.Bauer (1882-1938) və b.) də edilmişdir. Rusiyada bu ideologiyanı qəbul etmiş bolşevik hərəkatı 1917-ci ildə V.İ.Leninin başçılığı ilə sosialist inqilabına nail olmuş və sosializm quruluşuna əsaslanan, rəsmi ideologiyası marksizm-leninizm olan Sovet Sosiaıist Respublikalar İttifaqı – SSRİ (1922-91) yaradılmışdır. İctimai mülkiyyətə əsaslanan sosializm quruluşu dünyanın, xüsusən Şərqi Avropanın bir çox ölkələrində bərqərar olmuş və bir müddət yaşamışdır.

Sovet imperiyası milli məsələlərdə sələfi olan Çar Rusi-yasının şovinist siyasətini özünəməxsus bir şəkildə davam etdirmiş, sosialist ideyaları isə bu siyasətin pərdələnməsində mühüm rol oynamışdır. Sovet dövlətində ideal sosializm prin-sipləri özünü doğrultmamış, xüsusən dövlətin son onillik-lərində korrupsiya, qıtlıq, gizli inflyasiya, sosial təbəqələşmə yüksək həddə çatmış, həmçinin demokratiya prinsipləri kobud şəkildə pozulmuşdur.

Marksizm ideyalarına əsaslanan kommunist hərəkatları zəif olsa da bu gün də mövcuddur.

İqtisadi təmayüllü ideoloji cərəyanlardan biri də “sosial-demokratiya”dır. Müasir sosial-demokratlar XIX əsrin or-talarından Avropa ölkələrində formalaşmış sosialist hərə-katlarının “islahatçı qanad”ının ardıcıllarıdır. Həmin dövrdə “islahatçı qanad” (“lassalçılar”, “xırda burjua”/”sağ” sosi-alistləri, “təftişçilər”, “opportunistlər”, “leqal marksistlər”, “menşeviklər”, “iqtisadçılar”, “təsviyəçilər” və s.) radikal qa-naddan (“inqilabçı marksistlər”) fərqli olaraq burjua sinfini ləğv etmədən kapitalist sistemi daxilində fəhlə sinfinin məna-feyinə uyğun islahatlar aparmaqla sosial ədalətin təmin edil-məsini müdafiə edmişlər. Bu qanadların sosializmə və de-mokratiyaya baxışlarında da kəskin fərqlər olmuşdur. İslahatçı sosializmin əsas ideoloqları F.Lassal (1825-64), Y.Dürinq (1833-1921), E.Bernşteyn (1850-1932), K.Kautski (1854-1938), K.Renner (1870-1950), F.Adler (1879-1960), O.Bauer (1882-1938) və b. olmuşdur. “Sosial-demokrat” ifadəsi əv-vəllər bütün sosialistlərə, o cümlədən marksistlərə də aid edil-mişdir. XX əsrin əvvəllərindən bu qanadlar arasında təşkilati ayrılmalar kəskinləşdikdən sonra isə bu ifadə yalnız isla-hatçılara aid edilmiş, marksistlər isə bir qayda olaraq “kommu-nistlər” adlandırılmışdır.

Müasir sosial-demokratiya nəzəriyyəsi azadlıq, bərabərlik və həmrəylik prinsiplərinə əsaslanmaqla hüquqi-demokratik dövləti, qarışıq iqtisadiyyata və sosial ədalətə əsaslanan bazar iqtisadi sistemini müdafiə edir. “Sosial-demokratiya”nı bəzən ideologiya da adlandırırlar. Lakin, müasir dövrdə onu ide-ologiya adlandırmaq düzgün olmaz, belə ki, hazırda sosial-de-mokratlar öz prinsiplərinin hər bir dünyəvi və ya dini ide-ologiya tərəfindən qəbul edilə biləcəyini qeyd edirlər (1.24). Ona görə də onu müstəqil ideologiya kimi yox, daha çox bazar iqtisadi sisteminin bir modelini və demokratiyanı müdafiə edən bir siyasi cərəyan, nəzəriyyə, iqtisadi görüş kimi qəbul etmək daha doğru olar. Demokratiya və insan haqları bu gün qlobal səviyyədə qəbul olunduğundan sosial-demokrat nəzəriyyəsi özünü daha çox iqtisadi sistemə münasibətdə göstərir. Bazar iqtisadi sisteminin bu cərəyan tərəfindən müdafiə edilən modelinin elmdə də elə “sosial-demokrat modeli” adlandırıl-ması qəbul edilmişdir. Həmin modelin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır (2.31, s.189-190):

1. 
   Dövlət mülkiyyətinin yüksək çəkiyə malik olması;
   
2. 
   Əmək münasibətlərinin ümummilli, ümumdövlət sə-viyyəsində tənzimlənməsi, tarif dərəcələrinin, kollektiv müqavilələrin müəyyən edilməsi;
   
3. 
   Dövlətin həyata keçirdiyi sosial siyasətin əhalinin gəlirləri üzrə təbəqələşməsinin azalmasını təmin et-məsi;
   
4. 
   Ümumi Milli Məhsulda (ÜMM) dövlət büdcəsinin pa-yının çox olması.
   

Bu model əsasən İsveçdə, həmçinin müəyyən dərəcədə di-gər Avropa ölkələrində (digər Skandinaviya ölkələri, İspaniya, Portuqaliya, Yunanıstan və s.) tətbiq olunmuşdur.

Hazırda bir çox Avropa ölkələrində sosial-demokrat ideyalarını qəbul etmiş partiyalar hakimiyyətdədir. 1951-ci ildə dünya sosial-demokratlarının (islahatçı sosialistlərinin) bey-nəlxalq təşkilatı olan Sosialist İnternasionalı yaradılmış və bu gün də fəaliyyət göstərməkdədir. Azərbaycandan ASDP, Tür-kiyədən CXP bu təşkilatın üzvüdür.